زنگ خطر مطالعه در کتابخانه‌ها به صدا در آمد
- طبق اعلام روابط عمومی خانه کتاب و ادبیات ایران؛ نشست «کتابخوانی در ایام کرونا» از سلسله نشست‌های تخصصی نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران با حضور ابراهیم حیدری (مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی و کتابخوانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) و محسن حاجی زین‌العابدینی (استاد دانشگاه و رئیس شبکه مروجان کتابخوانی) برگزار شد.
کرونا عامل گسترش فضای کتاب و کتابخوانی
ابراهیم حیدری در ابتدای این نشست در خصوص تاثیرات کرونا بر افزایش سطح مطالعه مردم در این ایام گفت: ما در زمینه کاری خود چندسالی است در حوزه افزایش مطالعه اخطار می‌دهیم و تلاش‌مان بر این است تا در این زمینه حرکت کنیم. همچنین مطرح می‌کردیم که در حوزه فرهنگی به ویژه کتاب و کتابخوانی، که امروزه ابزار تاثیرگذاری است و همه بدون استثنا با آن در ارتباط هستیم باید به سمت نشر الکترونیک، دنیای مجازی و دیجیتال حرکت کنیم.
وی افزود: نهاد‌های سیاستگذار برنامه‌ریز باید سیاست‌ها، راهبرد‌ها و برنامه‌هایشان را مشخص کنند، ولی ما در فضای سیاست‌گذاری درگیر کار‌های روزمره بودیم و به این زمینه کم‌توجهی شد؛ با وجود اینکه کرونا ضرر‌های جانی و مالی بسیاری داشت، ولی در حوزه نشر و کتابخوانی چندان بد نبود. کووید ۱۹ فرصتی بود تا نشر الکترونیک بتواند از نظر زیرساختی و عملکردی خود را نشان دهد. طبق آمار‌ها در این مدت با رشد کتاب و کتابخوانی و فروش کتاب در فضای نشر کاغذی و دیجیتال روبه رو بودیم.
او با اشاره به این که کرونا از سویی سبب بسته‌شدن فضا‌های فرهنگی، چون سینما و تئاتر و از سویی دیگر عاملی برای گسترش فضای کتاب و کتابخوانی در کشور شد بیان کرد: کتاب را می‌توان در هر زمان و مکانی استفاده کرد و قدرت و ابزار‌های انتقال آن متعدد است؛ همچنین در تولید، توزیع و انتشار و بهره از آن امکانات زیادی وجود دارد. از دید من بحث کتاب و کتابخوانی نسبت به سایر حوزه‌های دیگر پیشرفت خوبی داشت. افزایش میزان فروش در طول این مدت به ویژه در ایام برگزاری طرح‌های فصلی فروش کتاب نشان می‌دهد توانستیم از بخشی از فرصت شرایط کرونایی بهره ببریم.
نباید تنها به مجازی کردن کتابخوانی بسنده کرد
مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی درباره تغییراتی که با توجه به بیماری کرونا در لایه سیاست‌گذاری و مدیریت فرهنگی به وجود آمد اظهار کرد: تا پیش از شیوع این ویروس کار‌های بنیادین، زیرساختی و اصلاح قانون و مقررات و تهیه اسناد بالا دستی که به استناد آن بتوانیم آیین‌نامه‌ها، شیوه‌نامه، حمایت‌ها و سیاست‌ها را تعیین کنیم کاری سخت بود. از زمان تصویب قانون کتاب، نشر و ... حداقل ۲۰ سال می‌گذرد، به عنوان نمونه قانون حق مولف ما مربوط به سال ۱۳۴۸ است.
وی افزود: همین عوامل و سیاست‌هایی که وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی داشت و بحث وزارت ارشاد مجازی را مطرح کرد، مرکز رسانه‌های دیجیتال ما با همکاری معاونت امور فرهنگی، بدنه نشر و متخصصان این حوزه در کنار یکدیگر، کارگروه تخصصی در حلقه‌های مختلف نشر تشکیل دادند؛ شما نمی‌توانید در لایه‌های مختلف نشر تنها به مبحث کتابخوانی و مجازی‌کردن آن بسنده کنید، این‌ها همانند یک ریل است و اگر یکی از این حلقه‌ها پاره شود باقی آن‌ها از حرکت باز می‌ایستند. یعنی باید تولید، نویسنده، ناشر، توزیع، کتاب فروش و مخاطب در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی مدنظر قرار گرفته شود؛ اگر یکی از آن‌ها ضعف داشته باشد این حلقه باز می‌ماند.
او با اشاره به این که اگر قوانین پیش‌گیرنده و اسناد درستی نداشته باشیم خود به خود فضا بر ما سوار خواهد شد و جایی برای سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی ما نخواهد ماند عنوان کرد: تعداد کتابفروشان و ناشران ما حدود ۱۸ هزارتا است. در فضای مجازی این مسیر کمی تغییر کرده و شاهد خود ناشری هستیم. درواقع ضمن غافل نشدن از نشر مکتوب باید قوانین، دستورالعمل‌ها و ... را به سمت فضای مجازی پیش ببریم.
وی همچنین بیان کرد: اگر بخش دولتی همچون وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت امور فرهنگی، مرکز رسانه‌های دیجیتال، مرکز فضای مجازی و شورای انقلاب فرهنگی که در شاخه‌های مختلف فعالیت می‌کنند و برنامه‌ها و سیاست‌های خود را دارند با توجه به زیرساخت‌هایی که در حوزه وزارت ارتباطات وجود دارد هم‌افزایی نکنند، بخش سخت‌افزار با نرم‌افزار تلفیق نشود، سیاست‌های واحدی ایجاد نشود و به دنبال آن برنامه‌ریزی متنوع باتوجه به وضعیت موجود کشور، مخاطب، نیاز و سلایق مردم و نسل جوان پیاده‌سازی نشود، این ظرفیت‌ها در کنار یکدیگر قرار نگیرد، قوانین بازنگری نشود و دستورالعمل‌ها مجددا نوشته نشود از این قافله عقب می‌مانیم.
نباید در حوزه کتاب کرونا زده شویم
حیدری فرصت، زمان و تخصص را مهمترین عامل برای رسیدن به هدف دانست و تاکید کرد: مفهوم، سواد، مطالعه و کتاب در حال تغییر است و در برخی مواقع کتاب به جای چند صفحه به یک پاراگراف اطلاق می‌شود؛ در بعضی موارد پژوهش‌های بنیادی مفهوم خود را از دست داده و به پژوهش کاربردی بدل شده است. در حال حاضر هنر پژوهشگر این است که مسائل پژوهش خود را در ۱۰ صفحه خلاصه کند. ما نیز باید از این موارد آگاه بوده و سیاست‌های جدید و متناسب با شرایط جدید ایجاد کنیم.
او در ادامه تاکید کرد: ما باید مراقب باشیم تا در این دوران گذار، تصمیمات عجولانه نگیریم و سیاست‌زده نشویم. باید با یک نگاه تعاملی بین نسل جوان و کهن‌سال، کتاب مکتوب و الکترونیک فضای تعاملی به وجود بیاید؛ درواقع باید همه لایه‌ها و شرایط را در نظر بگیریم و با بررسی دقیق قوانین را فراهم کنیم. همچنین باید حواسمان باشد در حوزه کتاب کرونا زده نشویم.
وی با اشاره به این که شرایط کرونایی ساختار‌های شکلی صنعت نشر را نیز دگرگون کرد، گفت: همچنین بسیاری از حلقه‌ها را در درون خود حذف می‌کند؛ می‌توان گفت به نوعی از تولید به مصرف شده است. در این صورت بسیاری از مسائل فرهنگی و اجتماعی از دست سیاست‌گذاران رها می‌شود و باید در حوزه سیاست‌گذاری با سرعت بیشتری حرکت کنیم.
مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه‌ریزی فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کتابخانه دانشگاهی را با کتابخانه روستایی متفاوت دانست و گفت: کتابخانه روستایی به عنوان یک نهاد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی پایگاهی برای تعامل بین افراد و تصمیم‌گیری در حوزه روستا است. باید به این نکته توجه کنیم که کتابخانه در برخی از مناطق کشور چنین نقشی را دارند و هنوز از داشتن قفسه کتاب و محلی به عنوان کتابخانه محروم هستند. یعنی هنوز گام اول را به خوبی تقویت نکرده و توسعه ندادیم که وارد مرحله دوم شدیم. این مرحله نیز امکانات و سخت‌افزار‌های خود را نیاز دارد. به واقع آخرین برنامه فرماندار، بخشدار و ... مباحث فرهنگی و آخرین مسئله فرهنگ نیز موضوع کتاب و کتابخوانی است.
خواندن از روی لذت به فراموشی سپرده شد
محسن حاجی زین‌العابدینی در ادامه نشست «کتابخوانی در ایام کرونا» با اشاره به این که کرونا علی‌رغم تهدیداتی که به همراه داشت فرصتی را نیز به وجود آورد و این را می‌توان در رفتار مردم و انعکاس اتفاقات حوزه مطالعه دید، عنوان کرد: خواندن در دوره‌های مختلف و به دلایل و مقاصد متفاوتی انجام می‌پذیرد. در برخی مواقع خواندن از روی اجبار، لذت، نیاز یا عادت بوده و ممکن است انواع مختلفی داشته باشد. اما در دورانی که کووید ۱۹ فراگیر شد بسیاری از مراکز فرهنگی که سبب قوام و دوام فرهنگی زندگی بشر بوده و زنگ تفریحی برای کار مغز انسان است تعطیل شد.
وی ضمن بیان این که در این سال‌ها، خواندن از روی لذت و رفع نیاز گذران زمان، به فراموشی سپرده شده بود گفت: اغلب گمان می‌کردند باید بخوانیم تا آگاه شویم، مدرک بگیریم یا در تحصیل موفق شویم. اما در این ایام خواندن برای لذت رونق بیشتری پیدا کرد؛ به نظرم اتفاقاتی که در این ایام روی می‌دهد، باقی می‌ماند و به عادت تبدیل می‌شود. در کنار خواندن کتاب، تنوع خواندن را نیز داریم، یعنی مردم به سمت پادکست و کتاب‌های صوتی و الکترونیک روی آوردند.
او در ادامه گفت: به واقع علاوه بر خواندن، شنیدن نیز منبعی برای لذت بردن، وقت‌گذرانی، آگاهی و دانش‌اندوزی است. همچنین در این ایام مردم زمان بیشتری دارند تا صرف مطالعه کنند و از سویی دیگر دسترسی‌ها نیز بیشتر شد و برخی از مراکز بعضا آثار خود را رایگان در اختیار مخاطبان قرار دادند، شیوه تبادل کتاب و گفتمان در خصوص آن بسیار تغییر کرد، کتابخانه‌های خانگی و امانت و اهدای کتاب نیز رونق گرفت.
حاجی زین‌العابدینی همچنین تاکید کرد: به دلیل تغییر رویکرد خواندن در جامعه، امور زیرساختی مرتبط با کتاب نیز متفاوت شد؛ به عنوان نمونه برخی از برنامه‌ها تنها مختص نمایشگاه بین‌المللی کتاب بود، اما شکسته شدن مرز‌های زمان و مکان سبب شد بسیاری از اتفاقات مرتبط با کتاب بروز و رونق پیدا کند.
رئیس شبکه مروجان کتابخوانی افزود: کرونا صدماتی به زندگی وارد کرده است و به نوعی تهدید محسوب می‌شود، اما در بخش‌هایی که به سرعت توانستند تشخیص دهند و مقاومت در برابر تغییر کمتر بود و همسویی با جریان جاری اتفاق افتاد توانستند از این فرصت استفاده کنند.
کتابخانه‌ها تنها برای تبادل کتاب فیزیکی نیستند
وی با اشاره به این که ما در یک پوست‌اندازی تاریخی به سر می‌بریم و آن را مشابه گذار از یخبندان تلقی کنیم، این اتفاقات پیچ‌های تاریخی هستند که سرنوشت بشر را متفاوت و متنوع می‌کنند درباره مطالعه در کتابخانه‌ها بیان کرد: اتفاقی است که زنگ خطر آن سال‌ها پیش به صدا در آمده است، سال‌هاست درباره کتابخانه‌هایی که بتوانند بدون مرز و بدون دیوار کار کنند صحبت شده، ولی به دلایلی چنین اتفاقی رخ نداده است.
او در ادامه عنوان کرد:، اما وقتی کرونا فراگیر شد، کتابخانه‌ها به عنوان مکان‌هایی که ممکن است تجمع و تبادل فیزیکی کتاب‌ها باعث اشاعه کرونا شود، تعطیل شدند. من این را به فال نیک گرفتم، چرا که ما در جامعه با مشکلاتی نظیر ترافیک، آلودگی هوا و مشکلات عدیده دیگر نمی‌توانیم همچنان همانند جامعه پنجاه سال پیش با کتاب و کتابخانه برخورد کنیم. اینجا منصه ظهور تحول دیجیتال است و اگر کتابخانه‌ها این تحول را درک نکنند برای همیشه از بین می‌روند، چون هم نیاز مخاطب متفاوت است و هم شیوه ارائه خدمات تغییر کرده است.
این استاد دانشگاه همچنین گفت: در حال حاضر کتابخانه‌ها تنها برای مطالعه یا تبادل کتاب فیزیکی نیستند و باید زمینه‌های لازم برای تبادل غیر حضوری و غیر زمانی را به وجود بیاورند؛ کما اینکه صحبت کتابخانه‌های دیجیتال یعنی بدون زمان و مکان و بدون مرز به کتاب دسترسی داشته باشیم؛ این دسترسی نیاز به امکاناتی دارد که کتابخانه‌ها می‌توانند آن را فراهم کنند. به واقع باید از خدمات سنتی به سمت خدمات مدرن حرکت کنند.
حاجی زین‌العابدینی در ادامه اظهار کرد: برای ارائه خدمات دیجیتال در کتابخانه دیجیتال به پردازش‌ها و پردازنده‌های دقیق و قوی و سازماندهی اطلاعات مناسب نیاز داریم که فرد بتواند بدون حضور و مشاوره کتابدار به اطلاعات خود دست یابد و از آن منابع استفاده کند؛ ما باید این موقعیت تحول را بشناسیم و از این تهدید به عنوان یک فرصت مناسب استفاده کنیم و بدانیم که اگر همسو با فناوری پیش نرویم محکوم به شکست می‌شویم.
وی با اشاره به این که در بعضی مواقع امکاناتی برای تبدیل‌شدن به چنین کتابخانه‌ای فراهم شده بود، اما در اغلب مواقع آمادگی لازم وجود نداشت بیان کرد: در این زمینه به لحاظ فکری و نظری مشکل داریم، وگرنه از نظر تجهیزات و امکانات، برگزاری هرگونه نشست اجتماعی و مجازی و تولید محتوا فراهم است. اما به لحاظ نظری برخی از کتابداران کتابخانه‌ها موقعیت تحول را درک نکردند.
محسن حاجی‌زین‌العابدینی در پایان گفت: همانطور که اشاره کردیم مفهوم کتاب تغییر کرده است و در حال حاضر با کتاب بی‌واسطه مواجه هستیم، درگذشته نویسنده کتاب را می‌نوشت و مراحل نشر را طی می‌کرد و از طریق کتابفروشی‌ها به دست مردم می‌رساند، ولی اکنون شاهد این هستیم که یک نویسنده به صورت لایو و زنده شروع به صحبت می‌کند و همان ممکن است تبدیل به کتاب شود یا همین فیلم تکثیر شود. همه این عوامل مخصوص دنیای مدرن است؛ کتابخانه‌ها نیز باید نقش خود را در این میان به درستی بشناسند و آمادگی لازم را فراهم کنند.
نخستین نمایشگاه مجازی کتاب تهران از اول بهمن آغاز و تا ششم بهمن ماه در سامانه tehranbookfair.ir ادامه خواهد داشت.