باید مشخص شود جایزه کتاب سال چه اهدافی را دنبال می‌کند
-طبق اعلام ستاد خبری بیست‌وهشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، در ابتدای این نشست دکتر رضا اکبری با اشاره به اینکه آیین نامه کتاب سال در سال گذشته مجددا بازبینی و به مراکز مختلف ابلاغ شد، گفت: وقتی صحبت از اعطای جایزه کتاب سال می‌کنیم، باید ببینیم از منظر هدفگذاری چه هدفی را دنبال می‌کند. به طور کلی در پاسخ می‌توان چند هدف را برای آن متصور شد، نخستین کارکرد آن کارکرد انگیزشی برای نویسندگان است که ترغیب شوند کار فاخر انجام دهند. هدف دیگر می‌تواند معرفی آثار و دیده شدن آن‌ها و یا شناسایی و معرفی نویسندگان آثار تلقی شود. ضمن اینکه اهداف آکادمیک، تربیتی و آموزشی هم می‌تواند در زمره دیگر اهداف بگنجد.
وی عنوان کرد: ممکن است یکی از این اهداف یا ترکیبی از دو یا چندتای آن به عنوان هدف مد نظر قرار گیرد. در هرحال هدفگذاری است که اقتضای کار و روند اجرای آن را مشخص می‌کند. از سوی دیگر، مقوله هدفگذاری محتوایی از این جهت اهمیت دارد که در نگاه و رویکرد برگزاری این رویداد اثرگذار خواهد بود. نکته دیگر بحث توجه شبکه‌ای به جایزه کتاب سال است. اینکه به این موضوع بپردازیم که وقتی از فضای علمی کشور صحبت می‌شود چقدر به محققان و جامعه علمی بها داده می‌شود و بودجه‌های پژوهشی چگونه مصرف و توزیع می‌شود؟ مسائلی نظیر اینکه امر آموزش و پرورش چقدر جدی گرفته می‌شود و چه میزان کتابخانه عمومی در کشور وجود دارد که حاوی کتاب‌های غنی و مفید باشد، موضوعاتی است که باید به آن‌ها پرداخته شود.
اکبری ادامه داد: واقعیت این است که در هیچ کدام از مواردی که به آن‌ها اشاره شد امتیاز بالایی نداریم و باید به این نکات به عنوان مبنا و زیربنای پژوهش در کشور توجه کنیم. سالیان زیادی از برگزاری جایزه کتاب سال در کشور می‌گذرد و بعد از آن جشنواره‌های دیگری مانند خوارزمی، فارابی، کتاب سال دانشجویی، جشنواره رازی و ... کار خود را آغاز کرده است. این در حالیست که این جشنواره‌های متعدد باید کار را با یکدیگر تعریف کنند و طی جلسات مختلف یک تقسیم کار ملی صورت گیرد. اما هنوز این اتفاق خیلی روشن اتفاق نیفتاده است.
وی در ادامه به موضوع تشکیل تالار نخبگانی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اشاره کرد و افزود: ایراد دیگری که در این حوزه وجود دارد این است که بحث برگزاری کتاب سال به صورت پیوسته و در طول سال دیده نمی‌شود. در حالیکه باید در طی سال برنامه ریزی‌های مناسب صورت گیرد و با نویسندگان کتاب‌ها و افرادی که از آن‌ها تقدیر شده مصاحبه و گفت وگو صورت گیرد و سایت کتاب سال فعال و پویا باشد. در این خصوص می‌توان از ارتباطات فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با رسانه‌ها استفاده کرد. علاوه بر این، می‌توان خروجی‌های این جایزه ملی را به زبان‌های دیگری که با آن‌ها ارتباط فرهنگی داریم ترجمه کرد تا دیگران هم ارتباط بهتری با این رویداد برقرار کنند.
***اثر برگزیده باید مرز‌های دانش را تا اندازه‌ای تکان داده باشد
در ادامه داریوش مطلبی پژوهشگر و فعال این حوزه با بیان اینکه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران یکی از باسابقه‌ترین رویداد‌ها در حوزه کتاب است، گفت: همین موضوع نشان دهنده اهمیت و جایگاه کتاب سال است و انتظار می‌رود به جایگاهی که استحقاقش را دارد دست یابد. برگزاری جشنواره‌های فرهنگی به ویژه در حوزه کتاب مورد توجه اهالی فرهنگ و سیاستگذاران و مسوولان این حوزه است و انتظار می‌رود این جوایز باعث پویایی در جامعه پدیدآورندگان و جامعه نشر کشور ایجاد کند.
وی ادامه داد: به طورکلی چند هدف متعالی برای جایزه کتاب سال در نظر گرفته شده است. شناسایی و معرفی کتاب‌های باارزش علمی، تعالی دانش و تالیف، استقلال و هویت فرهنگی کشور و حمایت از پدیدآورندگان آثار و متخصصان کشور بخشی از این اهداف است. در همه این سال‌ها کتاب سال تلاش کرده به این اهداف نزدیک شود، اما قطعا رسیدن به شرایط مطلوب نیازمند تلاش بیشتری است.
مطلبی خاطرنشان کرد: پژوهشی در رابطه با کاستی‌های کتاب سال انجام دادم که فارغ از امتیازات و نکات مثبتی که پیرامون این رویداد به دست آمده مسائلی را در حوزه‌های سیاستگذاری، اجرا، ارزیابی، جایزه و بازاریابی ریشه یابی کرده است. در این میان آسیب‌هایی استخراج شده که اگر به آن‌ها پرداخته شود می‌تواند کمک کننده باشد.
وی ادامه داد: جایزه کتاب سال علیرغم اینکه بسیار تاثیرگذار بوده باید به این سمت حرکت کند که بتواند جایگاه ویژه‌ای را برای خودش تعریف کند. مانند برخی جوایز مطرح دنیا وقتی اثری به عنوان اثر برگزیده انتخاب می‌شود باید مرز‌های دانش را تا اندازه‌ای تکان داده باشد و باید توضیح داده شود که چرا این کتاب انتخاب شده است.
مطلبی در ادامه به مواردی همچون سیاستگذاری، همپوشانی در برگزاری رویداد‌های مشابه اشاره کرده و گفت: نکته دیگری که در این میان وجود دارد این است که نباید اجازه دهیم نگاه‌های سلیقه‌ای مدیران وقت مسیر حرکت را منحرف کند. از این رو، باید به سیاست‌های کلانی در این حوزه برسیم. ضمن اینکه عدم استقلال جایزه و دولتی بودن آن موضوع مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد. نکته مورد بحث دیگر این است که در این رویداد مولف محور است و شاید لازم باشد در بخشی به ناشران هم توجه شود. همچنین، کتاب‌های برتر و برگزیده نباید بعد از رویداد رها شوند و بهتر است پشتیبانی‌های مناسب در طول سال از آن آثار صورت گیرد.
***انتقاد‌های بی اساس معضل جایزه کتاب سال است
حجت الاسلام و المسلمین رضا مختاری نیز در این نشست به ایراد سخنرانی پرداخت و با بیان اینکه تبلیغات در این حوزه بسیار ضعیف بوده، گفت: صداوسیما اهتمام کافی در ترویج جایزه کتاب سال و فرهنگ سازی پیرامون آن ندارد. در صورتی که باید رسانه‌ها و به ویژه رسانه ملی را وارد ماجرای تبیین و ترویج کتاب سال کنیم.
وی در ادامه تشویق نویسندگان به درست نویسی و انجام پژوهش‌های نو و همچنین، قدردانی از فعالیت‌های شایسته را از اهداف اصلی این رویداد دانست و گفت: مشکل اصلی که در حوزه اجرای جایزه کتاب سال با آن مواجه هستیم این است که کسانی که از روند برگزاری این رویداد مطلع نیستند دست به انتقاد زده و ادعا می‌کنند کتاب‌ها بر مبنای علمی داوری نمی‌شود. اما با رد این ادعا‌ها به نظرم مشکلات ناشی از مسائل دیگری است. گاهی داوری کتاب‌ها به داوران سخت گیر محول می‌شود و در مواردی داور‌ها آسانگیر هستند، این مقوله باعث ایجاد شبهاتی می‌شود. اما در سال‌های اخیر با هم اندیشی هیات داوران همه آرا جمع و محاسبه می‌شود تا اینگونه مشکلات کمتری را شاهد باشیم. اما این به معنای پارتی بازی در این حوزه نیست.
مختاری تاکید کرد: نکته دیگر این است که برخی کتب مانند دانش نامه‌ها و فرهنگ نامه‌ها که چند جلدی هستند و یک کتاب ۵۰۰ صفحه‌ای با یک دید مورد ارزیابی قرار می‌گیرند، از سوی دیگر عده‌ای معتقدند دانش نامه‌ها کار چند نفر و کتاب حاصل تلاش یک نفر است و باید نگاه ویژه‌ای به آن شود. به نظر می‌رسد نگاه به این ماجرا از هر دو جنبه قابل قبول است و باید به صورت مجزا به آن‌ها پرداخته شود. ضمن اینکه مشکل اصلی این است که بسیاری از کتاب‌های شایسته به موقع به دبیرخانه جایزه نمی‌رسد.
وی با بیان اینکه به ندرت اتفاق می‌افتد که داور‌ها تخصص لازم را در رابطه با موضوع کتاب مورد داوری نداشته باشند، گفت: معیار‌های داوری در سال‌های اخیر ارتقا پیدا کرده، ضمن اینکه به داوران این اختیار داده می‌شود که تعصبی روی موضوع نداشته باشند. اما در هر حال طبیعی است که هر نویسنده، محقق و مترجمی کار خود را بهترین می‌داند و توقع دارد که برنده و تشویق شود.
***جالی خالی علوم انسانی در جایزه کتاب سال
دکتر نعمت الله فاضلی از دیگر سخنرانانی بود که به صورت آنلاین در این نشست سخنرانی کرده و به چالش‌های موجود در این رویداد اشاره کرد و گفت: جایزه کتاب سال به عنوان یک رویداد ملی مورد قبول نخبگان و اهالی فرهنگ جامعه نیست. عدم مشارکت صداوسیما، رسانه ها، انتشاراتی‌ها و نویسندگان صحتی بر این ادعاست. ضمن اینکه این رویداد با این سابقه طولانی هنوز نتوانسته در جایگاه اصلی خود قرار بگیرد که باید ریشه یابی کنیم و مشکل را شناسایی کنیم.
وی ادامه داد: در حوزه‌های علوم پزشکی، علوم طبیعی، فنی و مهندسی انجمن‌ها و نهاد‌های دیگری مسابقاتی برگزار می‌کنند و قرار بر این بود که در جایزه کتاب سال به حوزه علوم انسانی و بخش فرهنگ توجه شود. در این میان بیطرفی باید اصل اساسی باشد که متاسفانه این رویداد نتوانسته بی طرفی خود را به جامعه دانشگاهی و نخبگانی کشور ثابت کند.
***عادلانه نیست که بگوییم دستهایی در کار است
حجت الاسلام و المسلمین محمدعلی مهدوی راد، دبیرعلمی کتاب سال جمهوری اسلامی نیز با بیان اینکه مدافع تمام جایزه کتاب سال نیستم، گفت:، اما به جرات می‌گویم در تمام سال‌هایی که این رویداد با حضور من برگزار شده نمونه‌ای وجود نداشته که داور یا اثری به من دیکته و تحمیل شود و عادلانه نیست که بگوییم دستهایی در کار است.
وی افزود: اینکه در حوزه علوم انسانی و علوم اجتماعی کتابی برگزیده نشده مربوط به دست اندرکاران رویداد نیست، چنانچه دو سال است هیچ کتاب قرآنی هم انتخاب نشده است. اما نمی‌توان منکر این موضوع شد که کتاب سال جریان مهمی است. در رابطه با داوران هم هستند کسانی که شخصا با آن‌ها تماس می‌گیرم و بنا به دلایل مختلفی حضور پیدا نمی‌کنند. از این روست که می‌گویم کسانی که علمی روی موضوع ندارند نباید قضاوت کنند.
مهدویراد تصریح کرد: وقتی در هر حوزه قرار است از یک اثر تقدیر شده و یک اثر هم به عنوان اثر برگزیده انتخاب شود و تعداد انتخاب‌ها محدود است، طبیعی است که همه آثار برگزیده نمی‌شوند، اما این بدان معنا نیست که دیگر آثاری که برگزیده نمی‌شوند شایستگی ندارند. در هر حال، نقد‌های این چنینی را وارد نمی‌دانم، اما معتقدم که این رویداد باید به سمت فرهنگ گستری گام بردارد.نشست «بررسی و آسیب‌شناسی جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران» همزمان با چهارمین روز از هفته کتاب از سوی موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار و به صورت زنده از طریق اینستاگرام این موسسه پخش شد.
بیست‌وهشتمین دوره هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران با شعار «دانایی؛ مانایی» از ۲۴ آبان آغاز و تا ۳۰ آبان ماه ۱۳۹۹ ادامه دارد.