معادشناسی انسان را به تفکر عمیق وا می‌دارد

گروه فرهنگی - معادشناسی در زندگی انسان تأثیرات بی‌­نظیری می­‌تواند ایفا کند. اهمیت و جایگاه معادشناسی به گونه‌ای است که آیات بسیاری در قرآن کریم به‌صورت مستقیم به این موضوع مهم پرداخته‌اند. حدوداً دو هزار آیه قرآنی به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم معاد را مورداشاره قرار داده‌اند. نقش تربیتی قرآن کریم و توجه قابل‌توجه آن به بحث معاد حکایت از جایگاه آن دارد. بر این اساس می‌­توان گفت که معاد می‌تواند تأثیر جدی بر تربیت انسان داشته باشد.

عنصر هدایتی قرآن بر فطرت خداجوی انسان تکیه دارد؛ لذا انسان از یک‌طرف انذار داده می‌شود و از طرف دیگر مورد تشویق قرار می‌گیرد. امیرالمؤمنین (ع) در خطبه متقین (همّام) می‌فرماید: «وَ لَوْلاَالاَجَلُ الَّذى كَتَبَ اللّهُ عَلَيْهِمْ لَمْ تَسْتَقِرَّ اَرْواحُهُمْ فى اَجْسادِهِمْ طَرْفَةَ عَيْن، شَوْقاً اِلَى الثَّوابِ، وَ خَوْفاً مِنَ الْعِقابِ؛ اگر خداوند براى اقامتشان در دنيا زمان معينى را مقرر نكرده بود از شوق به ثواب و بيم از عذاب به اندازه چشم به هم زدنى روحشان در بدنشان قرار نمى‌گرفت».

باور به معاد موجب می‌شود که نه‌تنها انسان به حقوق دیگران تعدی نکند، بلکه ایثار و گذشت را سرلوحه خود قرار می‌دهد. باور به مرگ و معاد نوعی از نظارت درونی را در انسان به وجود می‌آورد که ناظر بر رفتارها و اعمال او است؛ لذا هر رفتاری را از خود بروز نمی‌دهد و تلاش می‌کند اعمال خود را بر اساس ضابطه‌هایی که مشخص شده است، انجام دهد. این نظارت درونی امری بسیار مهم‌تر از نظارت‌های بیرونی است. معمولاً نظارت‌های بیرونی به‌اندازه نظارت درونی نمی‌توانند از کارایی لازم برخوردار باشند؛ اما زمانی که فرد ناظر درونی دارد، در خلوت و جلوت رفتار شایسته و مطابق با حکم انجام می‌دهد.

معاد نوعی از نظام تربیتی را برای انسان فراهم می‌سازد که بر اساس آن سرنوشت و آینده فرد موردتوجه قرار می‌گیرد. خداوند در آیه ۱۲۳ سوره بقره می‌فرماید: «وَ اتَّقُواْ یَوْماً لاَّ تَجْزِی نَفْسٌ عَن نَّفْسٍ شَیْئاً و َلاَ یُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَ لاَ تَنفَعُهَا شَفَاعَةٌ و َلاَ هُمْ یُنصَرُونَ؛ و حذر کنید از آن روزی که هیچ کس به کار دیگری نیاید و شفاعت هیچ‌کس پذیرفته نشود و فدا و عوض از کسی قبول نکنند و هیچ یاری کننده و فریادرسی نخواهد داشت».

موضوع مذکور در آیات دیگر قرآن کریم نیز مورد توجه قرار گرفته است. خداوند در آیه ۶ سوره تحریم می‌فرماید: «یا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‌‏ايد! خود و خانواده‏ خويش را از آتشى كه هيزم آن، مردم و سنگ‏‌ها هستند حفظ كنيد كه بر آن فرشتگانى خشن و سخت‌گير نگهبان هستند و از آنچه خدا به آنان دستور داده سرپيچى نمى‌‏كنند و آنچه را كه مأمور شده‏‌اند انجام مى‏‌دهند».

کلام امیر المومنین (ع) نیز در این باره در خطبه ۲۰۴ نهج‌البلاغه نشان دهنده اهمیت موضوع معاد است: «تَجَهَّزُوا، رَحِمَکُمُ اللّهُ، فَقَدْ نُودِیَ فِیکُمْ بِالرَّحِیلِ، وَ أَقِلُّوا الْعُرْجَةَ عَلَى الدُّنْیَا، وَ انْقَلِبُوا بِصَالِحِ مَا بِحَضْرَتِکُمْ مِنَ الزَّادِ، فَإِنَّ أَمَامَکُمْ عَقَبَةً کَؤُوداً، وَ مَنَازِلَ مَخُوفَةً مَهُولَةً، لاَبُدَّ مِنَ الْوُرُودِ عَلَیْهَا، وَ الْوُقُوفِ عِنْدَهَا. وَ اعْلَمُوا أَنَّ مَلاَحِظَ الْمَنِیَّةِ نَحْوَکُمْ دَانِیَةٌ، وَ کَأَنَّکُمْ بِمَخَالِـبِهَا وَ قَدْ نَشِبَتْ فِیکُمْ، وَ قَدْ دَهَمَتْکُمْ فِیهَا مُفْظِعَاتُ الاُمُورِ، وَ مُعْضِلاَتُ الَمحْذُورِ. فَقَطِّعُوا عَلاَئِقَ الدُّنْیَا وَ اسْتَظْهِرُوا بِزَادِ التَّقْوَى؛ خداوند شما را رحمت کند، آماده کوچ (از این جهان) شوید، چرا که نداى رحیل در میان شما داده شده است، علاقه و تکیه خود را بر دنیا کم کنید و با تهیّه زاد و توشه از اعمال صالحى که در قدرت دارید (به سوى آخرت) بازگردید، زیرا گردنه‌اى سخت و منزلگاه‌هاى مخوف و هولناکى در پیش دارید که باید در آن‌ها وارد شوید و نزد هر یک توقّف کنید (و پاسخگوى اعمال خود باشید). بدانید فاصله نگاه‌هاى مرگ به شما کوتاه و نزدیک است. گویى در چنگال مرگ گرفتارید، در حالى که پنجه‌هایش را در جان شما فرو برده، و حوادث هولناک و مشکلات شدید شما را غافل‌گیر ساخته، حال که چنین است وابستگی‌هاى دنیا را به خود قطع کنید (از دنیاپرستان فاصله بگیرید) و بر توشه تقوا تکیه کنید».

همچنین امیرالمومنین (ع) در خطبه ۱۸۸ نهج‌البلاغه ندا سر می دهند: «عِبادَاللّهِ، الاْنَ فَاعْمَلُوا وَالاْلْسُنُ مُطْلَقَةٌ، وَ الاَبْدانُ صَحیحَةٌ، وَالاَعْضاءُ لَدْنَةٌ، وَالْمُنْقَلَبُ فَسیحٌ، وَالْمَجالُ عَریضٌ، قَبْلَ اِرْهاقِ الْفَوْتِ، وَ حُلُولِ الْمَوْتِ. فَحَقِّقُوا عَلَیْكُمْ نُزُولَهُ، وَ لاتَنْتَظِرُوا قُدُومَهُ؛ ای بندگان خدا هم اکنون دست به کار شوید. هم اکنون که زبان ها باز و بدن ها سالم و اعضا در فرمان وجای آمد و شد است و فرصت باقی است، کار کنید!».

آیا می‌توان این تذکرها را خواند و بی‌تفاوت از کنار آن گذشت؟ فطرت هر کسی پاسخ خوبی به این سؤال خواهد داد!