حکمرانی قضایی؛ اهمیت، ضرورت و مزایای راه‌اندازی آزمایشگاه حکمرانی قضایی

خبرگزاری میزان - در بخشی از مقدمه سند تحول و تعالی قوه قضاییه (۱۴۰۳) که توسط حجت‌الاسلام والمسلمین محسنی اژه‌ای، رئیس قوه قضاییه نگاشته شده، آمده است: سند تحول و تعالی قوه قضاییه - که نسخه روشن، اجماع‌ساز و جمع‌بندی‌شده‌ای از رویکرد‌ها و راهکار‌های تحولی است- با حفظ و تقویت اصول و خطوط اساسی انقلاب و با نوآوری در شیوه‌ها، روش‌ها و کارکرد‌ها حرکتی جهشی را در «حکمرانی قضایی» ایجاد می‌کند.

در همین راستا، آزمایشگاه حکمرانی قضایی، به عنوان نخستین آزمایشگاه داده در نظام قضایی ایران از تاریخ دوم مهرماه ۱۴۰۳ فعالیت خود را آغاز کرده است. اما حکمرانی قضایی چیست و آزمایشگاه حکمرانی قوه قضاییه چه کاری انجام می‌دهد.

تعریف حکمرانی

«حکم» به معنای فرمان، قاعده، مقررات، نظام، قانون، و مانند آن است و «راندن» به معنای اجرا، اعمال قدرت، پیش بردن، راهبری، اداره، هدایت و امثال آن است.

برای واژه انگلیسی Governance در زبان فارسی معادل‌های فراوانی ارائه شده است. واژگانی همچون؛ ولایت، حکمرانی، حکمروایی، تدبیر امور، فرمانروایی، زمامداری، راهبری و ... با توجه به گویا بودن واژه فارسی «حکمرانی» این کلمه از میان کلمات فوق، معادل مناسب‌تری برای Governance به نظر می‌رسد.

حکمرانی در لغت به معنای اداره و تنظیم امور است و به رابطه میان شهروندان و حاکمان اطلاق می‌شود. بر اساس آنچه در متون علمی و منابع موثق در مورد این اصطلاح آمده است «حکمرانی» را می‌توان به این صورت تعریف کرد:

حکمرانی؛ فرآیند قاعده‌گذاری، اجرای قواعد، بررسی، نظارت و کاربست بازخورد‌ها با اعمال قدرت مشروع، به‌منظور دستیابی به هدف مشترکی برای همه کنشگران و ذینفعان در چارچوپ ارزش‌ها و هنجار‌ها در محیط یک سازمان یا یک کشور است.

بر اساس این تعریف، تنظیم قوانین و فرآیند‌هایی که بر سبک سیاست‌گذاری و نحوه نقش‌آفرینی کنشگران و ذی‌نفعان در فرآیند سیاست‌گذاری و اعمال قدرت تاثیر می‌گذارد بخشی از وظایف حکمرانی است.

موفقیت حکمرانی معمولاً با مشخصه‌هایی مانند: دستیابی به ارزش‌ها، رضایتمندی، عدالت گستری، مهار فساد، مشارکت، مسئولیت‌پذیری، اثربخشی، یکپارچگی، و امثال آن سنجیده می‌شود.

حکمرانی ممکن است اشکال مختلفی داشته باشد که با انگیزه‌های مختلف و با نتایج بسیار متفاوت هدایت می‌شود.

حکمرانی قضایی به چه معناست؟

حکمرانی قضایی به معنای اعمال قدرت قضایی است. قوه قضاییه به عنوان حافظ حقوق و آزادی‌ها و نگهبان عدالت و نظم عمومی، در نقش کنترل کننده نهاد‌هایی است که متصدیان حکمرانی‌اند. از این منظر، حکمرانی قضایی جنسی متمایز از حکمرانی نهاد‌های سیاسی و دولتی دارد.

دستگاه قضا دو دسته از اهداف را پیگیری می‌کند که سازه‌های حکمرانی قضایی مطلوب را شکل می‌دهند؛ نخست مدیریت بهینه قضایی با تمرکز بر روی برنامه‌هایی مانند ایجاد نظم در امور، تهیه آمار قضایی، کمّی کردن رویه قضایی برای پشتیبانی در صدور رای، دقت در رسیدگی با ارائه سوابق و مستندات دسته‌بندی شده، بی‌طرفی در ارجاع پرونده‌ها، یکپارچه‌سازی پرونده‌ها، اطلاع‌یابی سریع از فرایند رسیدگی و اعمال مناسب‌تر ضمانت اجراها. دوم دستیابی به آرمان‌های قضایی در جلوه‌هایی مانند تضمین بهتر حقوق متهم، بزه‌دیده و جامعه و تسهیل اقدام از سوی اشخاص درگیر در پرونده، شفاف‌سازی در پرونده‌ها، مبارزه با فساد و نهایتا اجرای بهتر عدالت.

توجه سند تحول قضایی به حکمرانی قضایی

سند تحول و تعالی قوه قضاییه به عنوان نسخه رویکرد‌ها و راهکار‌های تحولی قوه قضاییه به مفهوم حکمرانی و حکمرانی قضایی در بخش‌های مختلف توجه داشته و علاوه بر مقدمه این سند در گام پنجم، مبحث چهارم از فصل اول و مبحث اول از فصل سوم سند نیز به این موضوع اشاره شده است.

طبق سند تحول قضایی، ارتقای «حکمرانی قضایی داده‌محور و نظارت هوشمند» و کاهش سهم «تصمیم‌گیری و نظارت سنتی» یکی از سیاست‌های تحول‌آفرین برای ایجاد تغییرات در جهت‌گیری‌های کلان قوه قضاییه است.

همچنین، ارتقای حکمرانی مبتنی بر داده در قوه قضاییه از طریق: سیاست‌گذاری و الزام به استفاده از داده‌های پردازش شده در بخش‌های مختلف قوه قضاییه و ورود صحیح اطلاعات در سامانه‌ها با ایجاد سازوکار‌های تشویقی، استقرار نظام برنامه‌ریزی داده‌محور و الزام به استفاده حداکثری از داده‌های پردازش شده برای نظارت هوشمند، یکی از ملاحظات لازم‌الرعایه در تدوین برنامه‌های عملیاتی با محوریت سند تحول قضایی است.

آزمایشگاه حکمرانی قضایی چیست؟

در راستای توجه ویژه سند تحول قضایی به موضوع حکمرانی قضایی و حکمرانی مبتنی بر داده، «آزمایشگاه حکمرانی قضایی» در پژوهشگاه قوه قضاییه راه‌اندازی شده است.

آزمایشگاه حکمرانی قضایی به عنوان نخستین آزمایشگاه داده در نظام قضایی ایران، پس از ماه‌ها مطالعه زیرساختی فعالیت خود را به طور رسمی از دوم مهرماه ۱۴۰۳ آغاز کرده است.

با تلاش رئیس و پژوهشگران پژوهشکده مطالعات راهبردی و حمایت رئیس پژوهشگاه قوه قضاییه، از سال گذشته مطالعات گسترده‌ای برای راه‌اندازی آزمایشگاه حکمرانی قضایی که تجربه نو و مبتکرانه‌ای در حوزه قضایی محسوب می‌شود، آغاز شد و سرانجام آزمایشگاه حکمرانی قضایی با توجه به دستور حجت‌الاسلام و‌المسلمین محسنی اژه‌ای، در رابطه با تدوین سازوکار و بسته مطالعاتی - پژوهشی جامعی در باب علل و عوامل زندان رفتن افراد و راهکار‌های بازاجتماعی شدن و اصلاح زندانیان، با اولویت بررسی دستورالعمل «ساماندهی زندانیان و کاهش جمعیت کیفری زندان ها» رسما شروع به کار کرده است.

کاهش جمعیت کیفری و دستورالعمل ساماندهی زندانیان، نخستین پروژه آزمایشگاه حکمرانی قضایی است که با تمرکز بر داده‌های جمعیت کیفری، به زودی اولین گزارش خود را ارائه می‌دهد. همچنین این تجربه جدید به زودی برای ۱۰ کلان پروژه پژوهشگاه با آزمایش داده‌ها و ارائه توصیه‌های سیاستی به کار گرفته خواهد شد.

دستاورد‌های اولیه آزمایشگاه می‌تواند ضمن ارائه توانمندی و ظرفیت‌های این ابزار، تفاوت آن را با سایر روش‌ها به نمایش گذارد.

آزمایشگاه حکمرانی قضایی، مسیر جدیدی برای حل چالش‌های دستگاه قضایی و بستری برای ایجاد و بررسی سیاست‌های نوآورانه در حوزه‌های مختلف در دستگاه قضایی است.

اهمیت داده‌های قضایی و حکمرانی داده‌محور

داده‌ها حرف اول را در دنیای امروز می‌زنند. در عصر حاضر، ظهور کلان‌داده‌ها و ابزار‌های تحلیلی پیشرفته، نحوه تدوین سیاست‌ها و جهت‌دهی افکار عمومی را تغییر داده است و زمینه منحصربه‌فردی را برای آزمایشگاه‌های سیاست‌گذاری بر پایه روش‌شناسی مبتنی بر داده به وجود آورده است.

داده‌های قضایی که طیف وسیعی از اطلاعات مربوط به روند دادرسی، تصمیمات حقوقی، آمار جرم و جنایت و حتی داده‌های شبکه‌های اجتماعی را در بر می‌گیرد، رکن مهمی در نظام حقوقی و حاکمیت کلی یک جامعه است و آزمایشگاه حکمرانی قضایی بر پایه همین منبع می‌تواند در نحوه تدوین سیاست‌ها اثرگذار باشد.

حکمرانی داده محور؛ ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای مدیریت کارآمد در نهاد‌های حاکمیتی است. حجم عظیم داده‌های موجود در قوه قضاییه، اعم از پرونده‌های قضایی، آمار و ارقام مربوط به جرم و جنایت و نظرات مردم، گنجینه‌ای ارزشمند برای ارتقای شفافیت، پاسخگویی و حکمرانی داده‌محور در این نهاد است که با اتخاذ سیاست‌های موثر می‌توان از ظرفیت این داده‌ها برای ارتقای کارایی و تصمیم‌گیری مناسب بهره‌برداری کرد.

داده‌های جامع در مرکز آمار و فناوری اطلاعات قوه قضاییه نیاز به تحلیل و پژوهش دارد و پاسخ بسیاری از نیاز‌های علمی دستگاه قضا در داد‌ه‌های موجود در این مرکز قرار دارد. بهبود عدالت، کارایی و ارتقای شفافیت قضایی با تحلیل داده‌های قضایی ممکن است. سیاست‌ها بدون شواهد و داده‌ها، قابل اعتماد نیستند. بر همین اساس مبنای کار آزمایشگاه حکمرانی قضایی، داده‌های قضایی است.

نتایج چنین پژوهشی می‌تواند بر تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری بخش‌های مختلف دستگاه قضایی موثر باشد.

دسترسی دشوار به داده‌ها در حوزه‌های قضایی، ساختار ناقص یا متناقض برخی داده‌ها و حفظ حریم خصوصی از جمله چالش‌های این حوزه است و برای به دست آوردن دیدگاه جامع و تحلیل‌های گره‌گشا باید برای سطح دسترسی به داده‌ها و طبقه بندی آن‌ها قواعد منطقی در نظر گرفت.

آزمایشگاه حکمرانی قضایی از چه بخش‌هایی تشکیل شده است؟

آزمایشگاه حکمرانی قضایی متشکل از ۳ واحد: داده پیشران، هم‌آفرینی و علوم رفتاری است.

داده، هم‌آفرینی و بینش رفتاری به عنوان سه رکن آزمایشگاه به تدوین سیاست‌های واقعیت‌مدار یا اصلاح این سیاست‌ها کمک می‌کند.

- واحد داده پیشران

واحد داده پیشران وظیفه جمع‌آوری، سازماندهی و تجزیه و تحلیل داده‌های مربوط به عملکرد دستگاه قضایی را بر عهده دارد.

هدف از ایجاد واحد داده پیشران، تمرکز بر اهمیت داده در حکمرانی مطلوب قضایی و ایجاد یک فرهنگ مبتنی بر داده در دستگاه قضایی است.

دستگاه قضا از طریق این واحد، می‌تواند عملکرد خود را به طور مؤثرتری رصد و ارزیابی کند و سیاست‌ها و برنامه‌های خود را بهبود بخشد و خدمات با کیفیت‌تری را به شهروندان ارائه دهد.

پیش‌بینی شده که در گام اول داده‌های دادسراها، دیوان عدالت اداری، سازمان بازرسی و قوه قضاییه در قالب انبار داده جمع‌آوری و دسته‌بندی شود تا در واحد هم‌آفرینی مورد استفاده قرار گیرد.

از آنجا که توجه به یافته‌های پژوهشی در اتخاذ تصمیمات مدیریتی مهم است و استفاده مطلوب از یافته‌های پژوهشی در فرایند سیاست‌گذاری، منجر به اتخاذ تصمیمات علمی و کارآمد می‌شود، آزمایشگاه داده پیشران به عنوان یکی از ارکان و پایه‌های حکمرانی قضایی می‌تواند با جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها و ارائه راه حل‌های نوآورانه، نقش موثری در ارتقای کیفیت سیاستگذاری در قوه قضاییه و تصمیم‌سازی مبتنی بر تحلیل‌های هوشمند ایفا کند.

قضات و مدیران قضایی می‌توانند از ابزار‌های تحلیلی برای بهبود مدیریت پرونده، شناسایی ناکارآمدی‌های رویه‌ای و ارتقای نتایج عادلانه‌تر بهره‌برداری کنند. همچنین سازمان‌های جامعه مدنی و گروه‌های ذینفع می‌توانند از یافته‌های آزمایشگاه برای پاسخگویی بیشتر سیستم قضایی و در راستای شفافیت بیشتر استفاده کنند.

- واحد هم‌آفرینی

هم‌آفرینی رویکردی قدرتمند برای خلق موارد جدید و ارزشمند است.

هم‌آفرینی زمانی اتفاق می‌افتد که دو یا چند نفر با همکاری یکدیگر، چیز جدیدی خلق می‌کنند. این امر می‌تواند شامل ایده‌ها، محصولات، خدمات، یا تجربیات باشد.

در فرآیند هم‌آفرینی، افراد، دانش، مهارت‌ها و دیدگاه‌های خود را به اشتراک می‌گذارند تا به یک نتیجه مشترک دست یابند. این امر مستلزم ارتباطات باز، اعتماد و احترام متقابل بین افراد است؛ لذا به منظور بهره‌گیری از تجارب و دانش افراد مختلف در واحد هم‌آفرینی از دو ابزار تفکر طراحی و رویکرد انطباق مداوم مسئله محور استفاده می‌شود.

- واحد علوم رفتاری

واحد علوم رفتاری بر درک و اعمال اصول روان‌شناسی برای بهبود عملکرد دستگاه قضایی تمرکز دارد و این کار را از طریق تعریف تلنگر انجام می‌دهد. تلنگر در علوم رفتاری به مداخلاتی ظریف و غیرالزام‌آور گفته می‌شود که برای هدایت افراد به سمت انتخاب‌های مطلوب بدون محدود کردن آزادی انتخاب آن‌ها طراحی شده است.

هدف از تلنگر‌ها این است که با استفاده از درک نحوه کار ذهن انسان، افراد را به سمت رفتار‌ها و انتخاب‌هایی سوق دهد که به نفع خودشان و سیستمی است که در آن کار می‌کنند، حتی اگر این رفتار‌ها و یا انتخاب‌ها در ابتدا واضح یا جذاب به نظر نرسند.

مزایا و ظرفیت‌های آزمایشگاه حکمرانی قضایی

بینش مبتنی بر داده برای اصلاحات به‌موقع و تصمیمات سیاستی لازم است. آزمایشگاه حکمرانی قضایی، راهکاری موثر برای کاربردی ساختن تحلیل داده‌های قضایی است.

آزمایشگاه با ارائه بستر متمرکز برای گردآوری، پیش‌پردازش، ادغام و تجزیه و تحلیل هوشمند داده‌ها و بهره‌گیری از ظرفیت علوم بین‌رشته‌ای می‌تواند به سیاستگذاران و محققان برای درک بهتر روند‌ها و اتخاذ تصمیمات واقع‌بینانه کمک کند.

تدوین سیاست‌های مربوط به ارتقای عدالت در نظام قضایی، تضمین حقوق افراد، افزایش کارایی نظام قضایی و تسریع در رسیدگی به پرونده‌ها، کمک به قضات در تصمیم‌گیری بهتر، تفسیر دقیق قوانین و کاهش خطای قضایی، جرم و مجازات، استراتژی‌های پیشگیری از جرم، کاهش پرونده‌های ورودی به دستگاه قضایی، کاهش جمعیت کیفری زندان‌ها، همچنین ترویج روش‌های حل اختلاف از جمله ظرفیت‌های آزمایشگاه حکمرانی قضایی است.

آزمایشگاه بستر مناسبی برای سیاست‌گذاری باز و نوآوری سیاستی در حوزه‌های قضایی است.

بهبود حس عدالت، افزایش کارایی، کاهش حجم پرونده‌ها و هزینه‌ها، افزایش اعتماد عمومی و اعتماد به بی‌طرفی و یکپارچگی سیستم قضایی از مزایای راه‌اندازی این آزمایشگاه است.

آزمایشگاه به عنوان یکی از ارکان حکمرانی قضایی می‌تواند با جمع‌آوری و ارائه راه‌حل‌های نوآورانه، نقش موثری در ارتقای کیفیت سیاست‌گذاری در قوه قضاییه ایفا کند.

آزمایشگاه حکمرانی قضایی علاوه بر کمک به بهبود فرآیند‌های، پایه محکمی نیز برای تحقیقات و مطالعات آینده در حوزه قضایی فراهم می‌کند و به سیاست‌گذاران قضایی کمک می‌کند تا قبل از اجرای سیاست‌های جدید، اثرات و پیامد‌های آن‌ها را به طور تجربی بررسی و ارزیابی کنند.

انتهای پیام/