آداب و رسوم برگزاری مراسم عزاداری «سیدالشهداء(ع)» در مشهد مقدس و حرم مطهر «امام رضا(ع)»

مرتضی انفرادی در گفت‌وگو با میزان پیرامون آیین‌های ماه محرم در حرم مطهر «امام رضا (ع)» گفت: مشهد مقدس همانند بسیاری از شهر‌های دیگر ایران دارای آیین‌ها و آداب رسوم خاص در ماه محرم است، خصوصا این مهم در دهه اول محرم بسیار پررنگتر است و هر کدام فلسفه خاصی در ورای خود دارد و ارادت خاص مردم را به صاحت مقدس «امام حسین (ع)» نشان می‌دهد.

*** مراسم پرچم

وی در همین راستا ادامه داد: یکی از آیین‌هایی که در ماه محرم در مشهد برگزار می‌شود مراسم پرچم است، تاریخ دقیق استفاده رسمی از پرچم خصوصا در آستان قدس به درستی روشن نیست، اما به گواهی تاریخ نویسان؛ پس از آنکه مأمون، در هنگام ولایتعهدی «امام رضا(ع)»، رنگ سبز را به جای سیاه به عنوان رنگ پرچم برگزید این رنگ به عنوان نمادی برای حکومت‌های شیعی درآمد.

انفرادی به تاریخچه شکل گیری آیین پرچم اشاره و ابراز کرد: از اواخر دور ۀ تیموری، علم یا پرچم مانندی در آستان قدس وجود داشته که در هنگام استقبال از امرا و پادشاهان و یا در هنگام تسلیم شهر به مهاجمان بیرون می‌آورده‌اند. فضل‌لله بن روزبهان خنجی در نقل حوادث ایام حمله ازبک‌ها به خراسان و آمدن شیبک خان در سال ۹۱۵ ق به حرم مطهر آورده است که نقبا و سادات و خدام در کوشش برای جلب توجه خان ازبک، عَلَمی سبز با عصا و شمشیر مرصّع به او پیشکش کردند و گفتند «این علم و شمشیر حضرت امام است» همچنین، در نسخه‌ای خطی متعلق به قرن دهم هجری قمری، نشان یا پرچم آستان قدس نقاشی یا صورت برداری شده است.

وی آیین پرچم بعد از پیروزی انقلاب اسلامی را مورد بررسی قرار داد و اظهار کرد: پس از انقلاب اسلامی، عبارت لااله الاالله که در قالب گنبد و گلدسته طراحی شده، به عنوان نشان آستان قدس در مرکز پرچم نقش بسته و بر حاشیۀ آن نیز نام مبارک رضا به تکرار با رنگ زرد دوردوزی شده است (همو؛ پیمایش). این پرچم که در اداره‌های آستان قدس نیز استفاده می‌شود، همیشه به جز ایام سوگواری بر بالای گنبد طلا در اهتزاز است و فقط در ایام عزاداری‌های محرم و شهادت ائم اطهار، با پرچم مخمل سیاه رنگ که همان نشان و حاشیه، با ساتن سبز زیتونی بر روی آن گل دوزی شده است، تعویض می‌گردد. مدت برافراشتگی پرچم سیاه به جای پرچم سبز براساس تقویم شیعه است. مثلاً در ایام محرم و صفر از شب اوّل محرم پرچم سیاه افراشته می‌شود و در سراسر ماه‌های محرم و صفر تا پایان روز سوم ربیع الاوّل که سومین روز شهادت امام رضا است در اهتزاز است. اما در هنگام شهادت «امام حسن عسکری(ع)» چون روز بعد، آغاز امامت امام دوازدهم است، پرچم سیاه کم‌تر از ۲۴ ساعت بر فراز گنبد است.

مدیر گروه فرهنگ و سیره رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی خاطر نشان کرد: درهریک از سه ورودی نواب، شیرازی و طبرسی، هشت پرچم، همانند پرچم بالای گنبد مطهر طراحی و برافراشته شده که نشان دهند ۀ مقام «امام رضا(ع)» به عنوان هشتمین امام است. این پرچم‌ها نیز در روز‌های عزاداری به پرچم‌های سیاه تبدیل می‌شود. امروزه تهیه و تعویض پرچم برعهدۀ ادارۀ انتظامات حرم مطهر است.

***آیین خطبه خوانی

وی به مراسم خطبه خوانی در حرم مطهر اشاره و بیان کرد: خطبه خوانی شب‌های شهادت حضرت «امام حسین (ع)» و «امام رضا(ع)» این مراسم هر سال، بعد از نماز مغرب و عشاء در محل صحن انقلاب (صحن عتیق) با آداب و تشریفات خاص برگزار می‌شود به این ترتیب که در نیم ۀ شرقی صحن انقلاب، خدمه، مقامات و مسئولان مدعو و صاحب منصبان آستان قدس رضوی و در نیمۀ غربی آن زائران و مجاوران استقرار می‌یابند.

انفرادی ابراز کرد: جایگاه با گل و لاله و شمعدان و پارچه و کتیبه ا‌ی مشکی به شکلی زیبا تزیین می‌شود و چند تن از دربانان، لاله به دست، در قسمت جلوی جایگاه و میهمانان به همراه تولیت آستان قدس رضوی، در ایوان نقاره خانه رو به گنبد مطهر قرار می‌گیرند. پس از تلاوت آیاتی از کلام الل مجید، خطبه خوان مخصوص «یکی از مداحان برجسته» با صدای غرّا به قرائت خطبه‌ای مشتمل بر حمد و ثنای پروردگار و صلوات بر «پیامبر اکرم(ص)» و «ائمه معصوم(ع)» و دعا برای تعجیل در فرج «امام زمان (عج)» و طلب مغفرت برای بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران حضرت «امام خمینی (ره)» و سلامت و موفقیت مقام رهبری می‌پردازد. سپس ذکر مصیبت و مرثیه خوانی انجام می‌شود و پس از آن، سرکشیک دربانان با چهارده تن از دربانان سادات که شال سبز به گردن دارند، در دو صف، لاله به دست و پشت سر آنان حفّاظ آستان قدس ضمن مرثیه خوانی با عبور از مقابل خدمتگزاران و مدعوین و جمعیت عزادار، از محل کفشداری شمار ۀ چهار، صحن انقلاب اسلامی را دور زده، دوباره در جای قبلی خود مستقر می‌شوند. در پایان نیز تولیت آستان قدس رضوی ضمن عبور از مقابل خدمه و افراد حاضر در مراسم، از آنان تشکر می‌کند.

وی پیرامون خطبۀ شب عاشورا و شب شهادت حضرت «امام رضا(ع)» از نظر کیفیت برگزاری مراسم کاملاً مشابه اند و به لحاظ محتوا و متن خطبه نیز شباهت زیادی با هم دارند و فقط در هریک به طور ویژه صفات و فضائل آن «ائمه معصومین(ع)» بیان می‌شود همچنین در این خطبه‌ها از بنیان گذار جمهوری اسلامی ایران و مقام رهبری با نام یاد می‌شود.

*** روضه خوانی

مدیر گروه فرهنگ و سیره رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی تاکید کرد: روضه خوانی، نوحه سرایی بر مصائب «اهل بیت(ع)» خصوصا «سیدالشهدا (ع)» در حرم مطهر. پیشینۀ روضه خوانی در آستان قدس به دورۀ صفوی باز می‌گردد و قدیمی‌ترین سند در این باره، مربوط به پرداخت حقوق محمدحسین روضه خوان برای روضه خوانی ایام عاشورای حسینی در سال ۱۰۲۵ ق است.

وی در همین راستا ادامه داد: روضه خوانی در حرم مطهر رضوی به سه گونۀ نذری، وقفی و رسمی صورت می‌پذیرد. در روضه خوانی نذری، زیارت نامه خوان‌ها به درخواست زائران روضه خوانی هم می‌کنند. برگزاری روضه خوانی‌های رسمی از گذشته در آستان قدس معمول بوده و در اسناد دوره‌های صفوی و افشار به پرداخت انعام روضه خوان آستان قدس اشاره شده است همچنین اسناد دور ۀ قاجار، به برپایی مراسم سوگواری و روضه خوانی در ایام محرم و صفر تصریح دارد. پس از انقلاب اسلامی، کمیسیون نظارت بر روضه خوانی و زیارت نامه خوانی ادار ۀ تبلیغات آستان قدس، ساماندهی و آموزش روضه خوانان را برعهده دارد و ادارۀ تبلیغات حرم مطهر، متولی برگزاری جلسات وعظ و خطابه، مدیحه سرایی و روضه خوانی و سوگواری در مناسبت‌های مختلف است.

***شام غریبان «امام حسین (ع)» در حرم رضوی

انفرادی یکی دیگر از مراسم حرم مطهر «امام رضا (ع)» را مراسم شام غریبان دانست و بیان کرد: شام غریبان مراسم، عزاداری خدمه در شامگاه شهادت «امام رضا (ع)» و «امام حسین (ع)» در حرم رضوی. مردم شیعۀ ایران همه ساله پس از غروب آفتاب عاشورا در مسجدها، تکیه‌ها و معابر، ضمن خاموش کردن چراغ ها، اغلب با در دست داشتن شمع و نوحه خوانی، یاد اسارت و آوارگی «اهل بیت(ع)»و «امام حسین(ع)» را گرامی می‌دارند.

وی مراسم شام غریبان در حرم مطهر رضوی، را مورد بررسی قرار دادو اظهار کرد: این مراسم در شام غریبان شهادت «امام حسین (ع)» و «امام رضا(ع)» انجام می‌پذیرد. پیشینۀ این مراسم که با حضور خدمۀ آستان قدس و عموم مردم برگزار می‌گردد، به سال ۱۳۳۹ ش باز می‌گردد. از مراسم این سال گزارشی در دست نیست، ولی روزنامۀ نوای خراسان، در گزارش مراسم شام غریبان «امام رضا(ع)»به سال ۱۳۴۰ شمسی، از آن با عنوان دومین مراسم در این مورد یاد کرده است.

مدیر گروه فرهنگ و سیره رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در مورد شیوه برگزاری مراسم شام غریبان اظهار کرد: در این مراسم، پاسداران آستان قدس با عصا‌های نقره و دربانان با عصای سیاه و فراشان با چراغ‌های لاله پیشاپیش دستۀ عزادار در حرکت بودند و مرثیه خوانان اشعاری در رثای «امام رضا(ع)» می‌خواندند. در گزارشی به سال۱۳۴۵ شمسی نیز آمده، چند سالی است خدمتگزاران درباره ولایتمدار «امام رضا (ع)» در شب اول ماه ربیع الاول، مراسمی به نام شام غریبان «امام رضا (ع)» را برپا می‌دارند، پس از انقلاب اسلامی، شام غریبان «امام رضا (ع)» هم به این مراسم افزوده شده است.

انفرادی افزود: در این دو شب، تمام خدمۀ آستان قدس، اعم از خادمان، فراشان، دربانان، کفشداران و حفاظ، در محوطۀ مفروش سازمان مرکزی آستان قدس (دارالتولیه)، واقع در چهارراه شهدا، اجتماع می‌کنند. بعد از برگزاری نماز مغرب و عشاء، هیئت خدمه در صف‌های مر تب، با در دست داشتن شمع، ضمن نوحه خوانی، درحالی که چهارده تن از دربانان لاله‌های شمع در دست دارند و پیشاپیش آنان از دو طرف حرکت می‌کنند، به حرم مطهر مشرف می‌شوند.

وی حضور مردمی در آیین شام غریبان را آیین ویژه دانست و اظهار کرد: در مراسم که با مشارکت مردم برگزار می‌شود، همه ساله قائم مقام تولیت و در بعضی سال‌ها مقام تولیت و برخی از مسئولان استان شرکت می‌کنند. هیئت خدمه، در حالی که چراغ‌های صحن خاموش است وارد آن شده، در محل‌های معین می‌ایستند و مراسم با ذکر مصیبت و مرثیه خوانی به پایان می‌رسد. این مراسم تا پیش از تبدیل صحن موزه به رواق در آن مکان و پس از آن در صحن جمهوری یا انقلاب برگزار می‌شود.

***شمع افروزی

مدیر گروه فرهنگ و سیره رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی از دیگر مراسم عزاداری در ماه محرم و شهادت «امام حسین (ع)» و «امام رضا (ع)»را آیین شمه افروزی دانست و بیان کرد: شمع افروزی یا روشن کردن شمع در حرم مطهر به منظور نذر، ادای عهد و عرض ارادت به «امام رضا (ع)» تا پیش از دورۀ حکومت مظفرالدین شاه و تجهیز حرم مطهر به چراغ برق در سال ۱۳۱۸ ق، افروختن شمع در قسمت‌های مختلف حرم مطهر، در میان زائران و مجاوران، به هنگام تشرف مرسوم بود از آن پس نیز، این سنت به کلی منسوخ نشد؛ زیرا در باور عامه، افروختن شمع کاری مقدس محسوب می‌شد و پیشکشی، نذر و وقف شمع و دیگر وسایل روشنایی به حرم، امری رایج بود.

وی ابراز کرد: از آخرین نشانه‌های شمع افروزی در داخل حرم مطهر نیز، پایۀ شمعدانی فلزی با شاخه‌های بسیار بود که در راهرو کفشداری صحن انقلاب (راهرو دارالسیاده)، قرار داشت (برزگر؛ نمایی) و آستان قدس آن را به شمع فروشان، منوط به رعایت نظافت، اجاره می‌داد. افروختن شمع در اماکن حرم، حتی در جوار ضریح مطهر و پراکنده شدن دود و بوی آن، و وقوع برخی آتش سوزی‌ها سبب شد تا مسئولان، تنها شمعدان مذکور و مکان آن را به شمع افروزی در داخل حرم اختصاص دهند؛ اما به سبب فزونی زائران و محدودیت مکان، زائران در قسمت‌های مختلف اماکن حرم به این کار مبادرت می‌ورزیدند. ازجمله افروختن شمع در لبه‌های سنگاب خوارزمشاهی واقع در راهرو سقاخانه در کنار درِ دارالسیاده، موجب شد تا اشک شمع‌ها همراه با گرد و خاک موجب محو شدن خطوط این اثر نفیس شود، سر انجام در سال ۱۳۵۵ ش، عبدالعظیم ولیان، نایب التولیۀ وقت، به منظور حفظ نظافت و پیشگیری از آتش سوزی، شمع افروزی را در تمام اماکن حرم ممنوع کرد.

انفرادی پیرامون آیین شمع افروزی خاطرنشان کرد: سنت شمع افروزی در آیین‌های رسمی آستان قدس به صورت نمادین تجلی داشته است؛ به طوری که در سال ۱۳۳۴ ق، وقتی خدام در مراسم شام غریبان «امام رضا (ع)» خواستند از چراغ توری که نوعی چراغ نفتی بود استفاده کنند، ظهیرالاسلام، متولی باشی وقت، به شعاع التولیه صاحب جمع روشنایی دستور داد، برای تمام خدمۀ شرکت کننده در آن آیین، شمع تهیه کند در حال حاضر خادمان، مراسم شام غریبان «امام رضا (ع)» آیین شام غریبان «امام حسین (ع)» و مراسم صفه را با در دست گرفتن شمعی افروخته، برگزار می‌کنند و زائران نیز به همین شیوه با آنان همراه می‌شوند.