«رمضان» ماه نزول قرآن/ ماهی که نفس روزه‌داران تسبیح می‌شود
- «رمضان» در لغت از «رمضاء» به معنای شدت حرارت گرفته شده و به معنای سوزانیدن می باشد. چون در این ماه گناهان انسان بخشیده می‌شود به آن ماه مبارک رمضان گفته اند. «پیامبر اکرم(ص)» می فرمایند: «إنَّما سُمِّيَ الرَّمَضانُ لأِنَّهُ يُرمِضُ الذُّنُوبَ؛ رمضان، رمضان ناميده شد زيرا گناهان را مى سوزاند».
رمضان نام یکی از ماه های قمری و تنها ماه قمری است که نامش در قرآن آمده است و یکی از چهار ماهی است که خداوند متعال جنگ را در آن حرام کرده است. این ماه، در میان مسلمانان از احترام، اهمیت و جایگاه ویژه ای برخوردار و ماه سلوک روحی آنان است و مؤمنان با مقدمه سازی و فراهم کردن زمینه های معنوی در ماه های رجب و شعبان هر سال خود را برای ورود به این ماه شریف و پربرکت آماده می کنند، و با حلول این ماه با شور و اشتیاق و دادن اطعام و افطاری به نیازمندان، شب زنده داری و عبادت، تلاوت قرآن، دعا، استغفار، دادن صدقه، روزه داری و... روح و جان خود را از سرچشمه فیض الهی سیراب می کنند.
ماه مبارک رمضان ماه بندگی و عبادت و ماه بهار قرآن است بر هر انسان عاقلی است که فرصت‌های بی نظیر این ماه را غنیمت شمرد و برای سفر دشوار و طولانی آخرتش توشه برگیرد. بسیاری از اعمالی که دراین ماه مورد سفارش «ائمه معصومین(ع)» است در عین داشتن ثواب فوق العاده مشقتتی ندارد و وقت چندانی نمی‌گیرد، مثلا ثواب تلاوت هر آیه قرآن کریم در این ماه برابر یک ختم قرآن است و یاخواندن سوره قدر در هنگام سحری و افطار فضیلت بسیار دارد. رسیدگی به فقرا و کسانی که سفره افطارشان خالی است باید مورد توجه قرار گیرد. توبه به درگاه خداوند و مناجات با او به خصوص درهنگام سحر امری است مغتنم که مورد تاکید روایات است.
حال با فرارسیدن ماه مبارک رمضان در گفت‌وگویی با علی اکبر رخصی کارشناس علوم قرآنی به بررسی فواید و فضایل نهفته در ماه مهمانی خدا پرداخته است که در ادامه خواهید خواند:
میزان: پیرامون ارزش و جایگاه ماه مبارک رمضان بگویید ، این ماه مبارک چه برکاتی را برای روزه داران به همراه دارد؟
رخصی: ماه مبارک رمضان یکی از افضل‌ترین ماه‌های سال محسوب می‌شود ماهی است که در آن برکت و رحمت خداوند بر بندگانش نازل خواهد شد همانگونه که «پیامبراکرم (ص)» در خطبه شعبانیه فرمودند: ماه رمضان ماه برکت، رحمت و آمرزش است، ماهی که بهترین روزها و بهترین شب‌ها در آن نهفته و بندگان به ضیافت الهی می‌روند ماهی که نفس کشیدن روزه داران تسبیح و دعای آنها نزدیک به استجابت است.
خداوند متعال نیز بر ارزش و اهمیت ماه مبارک رمضان تاکید نموده همانگونه که در حدیث معراج به خوبی نمایان است، هنگامی که «پیامبراکرم (ص)» به معراج رفته بودند خداوند به ایشان فرمودند: آیا میراث روزه را می‌دانی؟ «پیامبراکرم (ص)» در پاسخ فرمودند: نه نمی‌دانم. پروردگار بیان فرمودند: کم خوری و کم حرفی میراث روزه است، سکوت موروث حکمت است و حکمت موروث معرفت و معرفت موروث یقین است هر بنده‌ای که به یقین دست یابد سختی گرسنگی و تشنگی برایش مهم نخواهد بود و این مقام صاحبان رضاست که ارج و قربی فراوان در پیشگاه خداوند دارند.
رخصی به اعمال متعدد ماه مبارک رمضان اشاره و ابراز کرد: ماه مبارک رمضان ماه نزول قرآن است، این ماه دارای اعمال متعددی است که عموماً در کتاب «مفاتیح الجنان» بیان شده که به تفصیل به تعدادی از این اعمال خواهیم پرداخت.
ماه مبارک رمضان ماه برکات آسمانی است و ارتباط بنده با خداوند بسیار نزدیک‌تر برقرار می‌شود در روایتی از «امام موسی کاظم (ع)» در کتاب سید بن طاووس بیان شده پس از هر نماز واجب خواندن این دعا ثواب بسیار زیادی دارد: «اللَّهُمَّ ارْزُقْنِي حَجَّ بَيْتِكَ الْحَرَامِ فِي عَامِي هَذَا وَ فِي كُلِّ عَامٍ مَا أَبْقَيْتَنِي فِي يُسْرٍ مِنْكَ وَ عَافِيَةٍ وَ سَعَةِ رِزْقٍ وَ لا تُخْلِنِي مِنْ تِلْكَ الْمَوَاقِفِ الْكَرِيمَةِ وَ الْمَشَاهِدِ الشَّرِيفَةِ وَ زِيَارَةِ قَبْرِ نَبِيِّكَ صَلَوَاتُكَ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ فِي جَمِيعِ حَوَائِجِ الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ فَكُنْ لِي اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ فِيمَا تَقْضِي وَ تُقَدِّرُ مِنَ الْأَمْرِ الْمَحْتُومِ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ مِنَ الْقَضَاءِ الَّذِي لا يُرَدُّ وَ لا يُبَدَّلُ أَنْ تَكْتُبَنِي مِنْ حُجَّاجِ بَيْتِكَ الْحَرَامِ الْمَبْرُورِ حَجُّهُمْ الْمَشْكُورِ سَعْيُهُمْ الْمَغْفُورِ ذُنُوبُهُمْ الْمُكَفَّرِ عَنْهُمْ سَيِّئَاتُهُمْ وَ اجْعَلْ فِيمَا تَقْضِي وَ تُقَدِّرُ أَنْ تُطِيلَ عُمُرِي [فِي طَاعَتِكَ ] وَ تُوَسِّعَ عَلَيَّ رِزْقِي وَ تُؤَدِّيَ عَنِّي أَمَانَتِي وَ دَيْنِي آمِينَ رَبَّ الْعَالَمِينَ، خدايا زيارت خانه محرّمت را در امسال و در هر سال نصيبم كن، تا زمانیكه زنده ام دارى در آسانی تندرستى و گشادگى روزى، و محرومم نكن مرا از آن اماكن گرامى، و مشاهد شريف.
زيارت قبر پيامبرت كه درود تو بر او و بر خاندانش باد، و در تمام حاجات دنيا و آخرت ياور من باش خدايا از تو درخواست میكنم در آنچه كه حكم میكنى و مقدّر می نمايى، از فرمان حتمى در شب قدر، از حكمى كه برگشت داده نمیشود، و به حكم ديگر تبديل نمی گردد، اينكه مرا در شمار زائران خانه محترمت بنويسى، آن زائرانى كه پاك و خالصانه است زيارتشان و پذيرفته است تلاششان و آمرزيده است گناهشان، و نابود شده است بدي هايشان، و قرار ده در آنچه حكم میكنى، و مقدّر می نمایى اينكه عمرم را طولانى سازی و روزی ام را فراوان كنى، و امانت و قرضم را ادا نمايى، دعايم را اجابت كن اى پروردگار جهانيان».
دعایی دیگر در این زمینه بیان شده که خواندن آن نیز پس از خواندن نماز واجب سبب می‌شود که خداوند گناهان آن بنده را تا روز قیامت بیامرزد: «یا عَلِىُّ، یا عَظیمُ، یا غَفُورُ، یا رَحیمُ، اَنْتَ الرَّبُّ الْعَظیمُ، الَّذى لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَىءٌ، وَهُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ، وَهذا شَهْرٌ عَظَّمْتَه، ُوَکَرَّمْتَهُ، وَشَرَّفْتَهُ، وَفَضَّلْتَهُ عَلَى الشُّهُور، ِ وَهُوَ الشَّهْرُ الَّذى فَرَضْتَ صِیامَهُ عَلَىَّ، وَهُوَ شَهْرُرَمَضانَ، الَّذى اَنْزَلْتَ فیهِ الْقُرْآن، َهُدىً لِلنّاسِ، وَبَیِّنات، مِنَ الْهُدىوَالْفُرْقانِ، وَجَعَلْتَ فیهِ لَیْلَةَ الْقَدْر، ِوَجَعَلْتَها خَیْراً مِنْ اَلْفِ شَهْر، ٍفَیاذَالْمَنِّ، وَلا یُمَنُّ عَلَیْکَ، مُنَّ عَلَىَّ بِفَکاکِ رَقَبَتى مِنَ النّارِ، فیمَنْ تَمُنُّ عَلَیْهِ، وَاَدْخِلْنِى الْجَنَّةَ، بِرَحْمَتِکَ یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ، ای خدای بلند مقام،ای بزرگوار،ای آمرزنده،ای مهربان، توی خدای بزرگ، که هیچ مثل ومانند ندارد، وبه گفتاروکردارخلق شنوا وبیناست، واین ماه است که مقامش را عظیم کردی، وکرامت، وشرافت، وفضیلتش، بر سایرماه‌ها دادی، واین ماه است که روزه اش برمن واجب گردانیدی، واین ماه رمضان است، که درآن قرآن نازل فرمودی، برای را هنمایی مردم، وروشن کردن راه هدایت، وجدانمودن حق از باطل، وشب قدرا دراین ماه مقرر داشتی، که آن شب را بر هزار ماه برتری دادی، پس‌ای خدایی که بر همه منت داری، وهیچکس برتومنت ندارد، برمن منت گزاردرمیان آن همه بندگانت که منت گزارده ای، وازآتش دوزخ نجات بخش، وبه بهشت ابد ت داخل گردان، به حق رحمت بی پایانت،ای مهربانترین مهربانان»،در این دعا چهار اسم اعظم خداوند وجود دارد از اسماعی همچون «علی، عظیم، غفور و رحیم»، این اسماء متناسب با احوال انسان انتخاب شده و در این دعا بیان شده است.
اسم «علی» همان اسمی است که عمدتاً در سجده‌ها آن را بیان می‌کنیم و از اسماء بزرگ خداوند است. «عظیم» نیز همان اسمی است که به عظمت الهی اشاره دارد و بزرگی خداوند را به یاد بندگان می‌آورد. «یا غفور» به یکی از صفات خداوند اشاره دارد، صفت بخشش گناهان و به بنده یادآوری می‌کند که در برابر پروردگار عالم ایستاده‌ایم که بسیار بخشنده و مهربان و آمرزنده تمام گناهان است، همچنین اسم «رحیم» که به صفت رحمت الهی اشاره دارد، رحمت بی منتهای پروردگاری که به همه انسانها رحم می‌کند و بر آنان بخشش فراوان دارد و به بندگان خود یادآور می‌شود که تک تک شما به رحمت پروردگارتان نیازمند هستید.
این چهار اسم در حقیقت اسمهایی بزرگ و ارزشمند هستند و بندگان با این توشه ارزشمند به در خانه خدا می‌روند و از او درخواست می‌کنند تا رحمت بی منتهای خود را شامل حال آنان کند و از گناهان آنان بگذرد، این دعا در حقیقت بر اساس ساختار وجودی انسانها پایه گذاری شده و در ماهی ارزشمند همچون ماه مبارک رمضان از درگاه خداوند درخواست می‌شود.
میزان: علت فراهم کردن ماه مبارک رمضان برای انسانها از سوی خداوند چیست؟
رخصی: خداوند ماه مبارک رمضان را برای انسانها فراهم کرد تا نعمت فراوان خود را بر آنان نازل کند، در این ماه همانطور که «پیامبراکرم (ص)» در خطبه شعبانیه بیان کرده‌اند شیطان در غل و زنجیر قرار می‌گیرد تا بندگان زمانی ارزشمند به دست آورند و به عبادت خداوند بپردازند تا مشمول رحمت الهی شوند و در آخرت هیچگونه بهانه‌ای برای گناهان خود در مقابل پروردگار نداشته باشند به گفته «پیامبراکرم (ص)» کسی که در ماه مبارک رمضان از سوی پروردگار مورد رحمت قرار نگیرد و آمرزیده نباشد قطعاً از شقی‌ترین افراد خواهد بود، زیرا خداوند زمینه را برای بخشش همگان فراهم کرده است.
میزان: مهمترین دلایل اهمیت و ارزش ماه مبارک رمضان در چیست؟
رخصی: ماه مبارک رمضان از آنجا ارزش و اهمیت فراوان یافته که خداوند متعال این ماه را برای انسان به عنوان خلیفه الله برگزیده است و به افتخار انسان ضیافتی با شکوه ترتیب داده و همه آنان را در این ضیافت میهمان قرار داده، انسانی که جانشین خداوند بر روی زمین بوده در این ماه عظیم مورد تکریم پروردگار قرار می‌گیرد.
ماه مبارک رمضان نشان دهنده عظمت شرافت و کرامتی است که خداوند به انسانها اهدا کرده تا انسان از خود بپرسد که من که هستم، که این همه تشریفات و ارج و قرب از سوی خداوند برایم تعیین شده، در حقیقت ما باید قدر خود را بدانیم و به این پاسخ مهم دست یابیم که از کجا آمده ایم و برای چه منظور آفریده شده‌ایم و در نهایت به کجا باز خواهیم گشت به عبارت دیگر باید قدر ارزش خود را بدانیم و در مقابل لطف پروردگار قدرشناس بوده و تلاش کنیم تا انسانی حقیقی و واقعی باشیم همچنین به منزلتی که خداوند برای انسان قرار داده دست یابیم تا شکرگزار نعمت بی‌کران و لطف بی نهایت او باشیم.
میزان: علت خواندن دعای سحر در ماه مبارک رمضان چیست و خواندن این دعا چه اهمیتی دارد؟
رخصی: دعای سحر یکی از پر فضیلت‌ترین دعا‌هایی است که از زبان «ائمه معصومین (ع)» مطرح شده، خواندن این دعا در ماه مبارک رمضان مورد تاکید قرار گرفته است، «مام زین العابدین (ع)» پیرامون ارزش و اهمیت دعای سحر فرمودند: «اگر مردم بدانند در این دعا چه فواید و نتایجی قرار دارد در مسابقه‌ای با شمشیر یکدیگر را عقب می‌زنند تا به فواید آن دست یابند».
دعای سحر شامل اسماء اعظم پروردگار است کلیات و مهمات ارزشمندی در آن گنجانده شده است، این دعا به تایید عالمان و عارفان از پرمحتواترین و پربرکت‌ترین دعا‌های موجود است.
«امام رضا (ع)» در مورد جایگاه، ارزش و اهمیت دعای سحر بیان فرمودند: دعای سحر دعایی بسیار مهم است دعایی که «امام باقر (ع)» در هر سحرگاه بدون استثناء آن را می‌خواندند. این بیانات نشان می‌دهد که دعای سحر تا چه میزان با فضیلت است،دعایی که عاملی مهم برای دریافت حاجات محسوب می‌شود، زیرا از اسماء اعظم پروردگار در آن نهفته است.
میزان: از جمله ادعیه دیگری که در ماه رمضان بر آن توصیه شده «دعای افتتاح» است، این دعا چه محتوا و جایگاهی دارد؟
رخصی: علامه مجلسی در کتاب «زادالمعاد» خود «دعای افتتاح» را به‌عنوان یکی از دعا‌های ارزشمند و با فضیلت نام برده است، زیرا این دعا از زبان «امام زمان (ع)» بیان شده است، «دعای افتتاح» برای شیعیان نوشته شد تا در هر شب از ماه مبارک رمضان آن را بخوانند، در فضیلت این دعا چنین بر آمده که هرکس دعای افتتاح را بخواند از زمان قرائت این دعا توسط او تا سحرگاه فرشتگان برایش استغفار می‌کنند.
میزان: در برخی روایات خواندن دعای «ابوحمزه ثمالی» در ماه مبارک رمضان نیز توصیه شده است، این دعا از چه کسی نقل شده؟ فواید و فضایل آن چیست؟
رخصی: ابوحمزه ثمالی یکی از افرادی است که در محضر چهار تن از امامان، معارف الهی را به خوبی آموخت، وی از راهنمایی‌های «امام زین العابدین (ع)»، «امام محمد باقر (ع)» و «امام صادق (ع)» استفاده کرد و به عنوان شاگرد «امام موسی کاظم (ع)»، ایشان را به خوبی درک کرد لذا دعای ابوحمزه ثمالی دارای سندیتی معتبر است.
دعای ابوحمزه ثمالی دعایی با مضمون و با محتوای بسیار بلند است، دعایی که «امام زین العابدین (ع)» نیز آن را در سحرگاهان همواره می‌خواندند و به عنوان بهترین عبادت برای بندگان شایسته محسوب می‌شود، شایسته است تا شیعیان نیز از این دعا به شایستگی استفاده نموده و آن را در سحرگاه روزهای ماه مبارک رمضان بخوانند تا بتوانند به فضیلت و ثوابی فراوان دست یابند.
میزان: دعای مفتاح چه دعایی است و زمان قرائت آن چه زمانی است؟
رخصی: «دعای مفتاح» یکی دیگر از دعا‌هایی است که در ماه مبارک رمضان آن را می‌خوانند، این دعا به دعای «یا علی، یا عظیم» نیز معروف است و از سوی «پیامبراکرم (ص)» بیان شده، شایسته است پس از هر نماز واجب آن را بخوانند، «پیامبراکرم (ص)» در مورد ارزش و اهمیت این دعا تاکید نموده که پس از هر نماز خواند شود تا گناهانت آمرزیده شود، «دعای مفتاح» دعایی بلند و دارای محتوایی بسیار غنی است.
باید در نظر داشت که تنها خواندن متن عربی دعا‌های نامبرده شده اهمیت و ارزش ندارد بلکه درک واقعی و پی بردن به مضامین بلند این ادعیه است که می‌تواند فضیلتی بسیار برای قرائت کنندگان در ماه مبارک رمضان رقم بزند، ما می‌توانیم با خواندن معانی فارسی این ادعیه به مفاهیم بلند آن که توسط «ائمه معصومین (ع)» عموماً بیان شده دست یابیم.
میزان: اینکه می‌گویند خداوند صدای دعای بندگان را می‌شنود به چه معناست؟
خداوند همواره صدای دعای بندگان خود را می‌شنود و چنانچه این دعا‌ها در ماه مبارک رمضان بیان شود قطعاً می‌تواند تاثیرگذار باشد، اکنون که این بیماری کرونا زندگی و سلامت مردم را به خطر انداخته سزاوار است تا با خواندن دعا خصوصاً «دعای هفتم صحیفه سجادیه» که مقام معظم رهبری نیز بر آن تاکید ویژه‌ای داشته‌اند در رفع بلا بکوشیم، از سوی دیگر دعایی از سوی «حضرت مهدی(عج)» نقل شده است که برای رفع بلا بسیار مجرب است: «اللَّهُمَّ عَظُمَ الْبَلَاءُ وَ بَرِحَ الْخَفَاءُ وَ انْقَطَعَ الرَّجَاءُ وَ انْکَشَفَ الْغِطَاءُ وَ ضَاقَتِ الْأَرْضُ وَ مَنَعَتِ السَّمَاءُ وَ إِلَیْکَ یَا رَبِّ الْمُشْتَکَی وَ عَلَیْکَ الْمُعَوَّلُ فِی الشِّدَّةِ وَ الرَّخَاءِ. اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ أُولِی الْأَمْرِ الَّذِینَ فَرَضْتَ عَلَیْنَا طَاعَتَهُمْ فَعَرَّفْتَنَا بِذَلِکَ مَنْزِلَتَهُمْ فَفَرِّجْ عَنَّا بِحَقِّهِمْ فَرَجاً عَاجِلًا کَلَمْحِ الْبَصَرِ أَوْ هُوَ أَقْرَبُ. یَا مُحَمَّدُ یَا عَلِیُّ اکْفِیَانِی فَإِنَّکُمَا کَافِیَایَ وَ انْصُرَانِی فَإِنَّکُمَا نَاصِرَایَ یَا مَوْلَایَ یَا صَاحِبَ الزَّمَانِ الْغَوْثَ الْغَوْثَ الْغَوْثَ أَدْرِکْنِی أَدْرِکْنِی أَدْرِکْنِی».این دعا همان دعایی است که «امام زمان (عج)» برای یکی از شیعیان که بیگناه به زندان افتاده بود مطرح فرمودند و خواندن مکرر آن باعث رفع بلا خواهد بود.
میزان: در ماه مبارک رمضان اعمالی مشترک برای روزها و شب‌ها ذکر شده این اعمال چه هستند؟
ماه مهمانی خداوند اعمال مشترکی نیز دارد که چنانچه توسط بندگان بجا آورده شود برای آنان ثواب و ارزشی بسیار در نظر گرفته خواهد شد، اول از همه در زمان افطار خواندن سوره قدر ثواب بسیار دارد و حکمت گران بهایی در آن نهفته است همچنین اعمال مشترک هر شب ماه مبارک رمضان که خواندن صد مرتبه «سوره دخان» است و عملی بسیار ارزشمند محسوب می‌شود، خواندن «دعای افتتاح» آن هم برای هر شب ماه مبارک رمضان بسیار ارزشمند بیان شده، در عین حال خواندن هزار مرتبه سوره «إِنَّا أَنْزَلْناهُ» که فضیلت فراوان دارد.