«تئاتر دفاع مقدس» از شروع تا امروز

- پس از پیروزی انقلاب اسلامی، گروهی از هنرمندان جوان پایه‌های جریانی را ریختند که به هنر انقلابی یا متعهد معروف شد. این هنرمندان تلاش داشتند تا مطالبات مردمی را در قالب هنر و متاثر از تعالیم اسلامی و تفکر انقلابی منعکس نمایند. با آغاز جنگ تحمیلی این تفکر با هنر دفاع مقدس در هم آمیخت و به مرور با نام هنر مقاومت خود را بروز داد.

ژانری که طی ۴۰ سال تلاش کرد تا گفتمان مقاومت را در میان مردم فرهنگسازی نماید. فرصت را مغتنم شمردیم تا گذری کوتاه داشته باشیم بر چهل سال فعالیت هنرمندان این ژانر اختصاصی که در سایه گفتمان مقاومت در کشور شکل گرفت:

تئاتر دفاع مقدس در دهه حماسه

پایه‌های تئاتر دفاع مقدس از اواخر سال ۵۹ به صورت خودجوش در محلات، مساجد، پناهگاه‌ها و پایگاه‌های مردمی بنا شد، اما خیلی سریع جایگاه خود را در میان هنرمندان حرفه‌ای نیز باز کرد تا پایه‌های ژانر دفاع مقدس به عنوان فراگیرترین ژانر هنری کشوردر دهه ۶۰، در یک فرآیند چندماه در کشور شکل بگیرد.

تئاتر مقاومت در دهه شصت، از منظر مخاطب شناسی تمایز زیادی با تئاتر این روز‌ها دارد. در آن سال‌ها هنرمندان تئاتر می‌بایست در سه حوزه پشت جبهه، تئاتر در سنگر و تئاتر در اسارت میزبان مخاطبانشان باشند و بسته به نوع مخاطب و نیازهایش و امکانات در دسترس اثر تولید کند.

با گذری اجمالی در اخبار و اسناد به جا مانده از آن دوره، تئاتر دفاع مقدس در دهه ۶۰ از منظر مخاطب شناسی به سه دسته تقسیم می‌شود:

۱- تئاتر در خانه (تئاتر‌های حرفه‌ای که در سالن‌های نمایش به روی صحنه می‌رفتند)

۲- تئاتر در سنگر (برای رزمندگان جبهه‌های نبرد)

۳- تئاتر در اسارت (برای اسرای ایرانی در عراق)

این نمایش‌ها گرچه بسته به شرایط زمانی و مکانی، از مضامین مختلفی برخوردار بود؛ اما در اکثر قریب به اتفاق آن‌ها رویکرد تبلیغی، تهیجی و حماسی داشتند و تمام تلاش هنرمندان در آنها، ایجاد همدلی و اتحاد، ارتقای روحیه، افزایش روحیه مبارزه، ایثار، مقاومت و از این دست بود.

تئاتر در خانه

اولین واکنش نمایشی به حمله عراق و اشغال خاک ایران، تله تئاتر «در سنگر» به نویسندگی و کارگردانی بهزاد فراهانی بود که در سال ۱۳۵۹ بر روی آنتن رفت و به مباحثی همچون تحریم ایران از سوی استکبار جهانی و برنامه ریزی صدام برای حمله به ایران اشاره می‌کرد.

اولین تئاتر بر صحنه نیز نمایش «شلمچه در خون» اثر علاالدین رحیمی بود که در اواخر سال ۵۹ در تالار مولوی اجرا شد. در همان سال جواد انصافی تله تئاتری دو قسمتی با نام «دام» ساخت که طی آن شخصی به نام مبارک به جبهه‌های جنگ رفته و اسیر سربازان عراقی می‌شود. بعثی‌ها او را به کاخ صدام می‌برند و مبارک سعی می‌کند مسئولان کاخ صدام را به شورش ترغیب نماید.

«حماسه ننه خضیره» از دیگر نمایش‌های مطرح اوایل جنگ است. در این نمایش که در آذرماه ۱۳۶۰ به کارگردانی سهراب سلیمی توسط گروه ۵ اداره تئاتر ۴۰ شب در تالار رودکی به روی صحنه رفت بازیگرانی همچون سهراب سلیمی، حمید مظفری، جمشید اسماعیلخانی، گوهر خیراندیش، تانیا جوهری، فرشید ابراهیمیان و... ایفای نقش می‌کردند.

این نمایش که پس از اجرا، در سال ۱۳۶۱ ضبط به صورت تله تئاتر در تلویزیون پخش شد، روایتگر یک داستان واقعی از حرکت شجاعانه پیرزنی خوزستانی در برابر سربازان عراقی بود.

همگام با پیروز‌های جبهه‌های نبرد، پایان حصر آبادان و آزادسازی شهر‌های تسخیر شده، تئاتر مقاومت نیز رو به روز مهیج‌تر می‌شد. براساس آماری که ریحانه حقیقت در گزارشی با عنوان «تئاتر دفاع مقدس به روایت آمار» ارائه می‌کند، در دهه ۶۰ (از اواخر ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۹) بیش از ۳۰ نمایش در حوزه دفاع مقدس در سالن‌های نمایشی تهران به روی صحنه رفتند (مجله نمایش، شماره ۸۴: ۳۲-۳۵) که از آن جمله می‌توان به سیاه‌بازی بمب به نویسندگی و کارگردانی جواد انصافی در سالن شماره ۲ در سال ۱۳۶۰، خانات اثر رضا صابری، برگزیده اولین جشنواره فجر در سالن اصلی تئاتر شهر در سال ۱۳۶۱، سرود سرخ به نویسندگی محمد رحمانیان در قشقایی در سال ۱۳۶۱، صبح غریب به نویسندگی مهدی پوررضاییان و کارگردانی داریوش باقرفر در سال ۱۳۶۳ در تئاتر شهر، نامیرا اثر نعمت‌الله لاریان در سال ۱۳۶۵ در تئاتر شهر، قبل از انفجار اثر حسین فرخی در سال ۱۳۶۶ در چهارسو، تئاتر در پناهگاه ـ بازی در خیال، به نویسندگی و کارگردانی حسین جعفری در سال ۱۳۶۷ در پناهگاه‌های تهران، روی خط سرخ به کارگردانی امیر دژاکام در سال ۱۳۶۸ در تالار هنر، بهای یک بهانه به نویسندگی محمد حسین‌خانی و کارگردانی رضا ابوفاضلی، در سال ۱۳۶۹ در تالار کوچک تئاتر شهر و ... اشاره کرد.

در میان این آثار، «مظلوم پنجم» نوشته و کار رضا صابری از آثار به یادمانی آغازین دهه تئاتر دفاع مقدس محسوب می‌شود. نمایشی که در سال ۱۳۶۲ در دومین جشنواره تئاتر فجر به اجرا در آمد و ضمن دریافت اکثر جوایز جشنواره، با استقبال چشمگیری روبرو شد.

صابری در این نمایش با استفاده از شیوه اجرایی مناسب، با هوشمندی از دل تمرین یک نمایش خارجی با عنوان «استنطاق» اثر پیتروایس به فضای جبهه‌های جنگ در جنوب کشور رفت و سیر و سلوک عاشقانه رزمندگان ایرانی را از پشت جبهه تا حضور در خط مقدم طراحی و اجرا نمود.

نمایش «آب، باد، خاک» اثر سلمان فارسی صالح زهی از دیگر آثار قابل اعتنای این دهه است که در سال ۱۳۶۶ با تلفیقی بسیار جذاب و هنرمندان آداب و رسوم سیستان و بلوچستان با جنگ به روی صحنه فجر رفت و اکثر جوایز اصلی آن سال جشنواره فجر از جمله بهترین بازیگر مرد، بهترین نمایش، بهترین نویسندگی، بهترین کارگردانی، بهترین طراحی صحنه و بهترین گروه موسیقی و ... را به خود اختصاص داد.

نمایش نامیرا نوشته و کار نعمت الله لاریان را نیز باید از دیگر آثار موفق دهه ۶۰ محسوب کنیم. نمایشی که در قالب تلفیق هوشمندانه‌ای از اجرای یک تعزیه و تداوم آن در جبهه‌های جنگ، روایت دلنشینی از مبارزه را ارائه نمود.

همزمان با این اجراها، مسئولان هنری کشور نیز با برگزاری جشنواره‌های هنری نقش تعیین کننده‌ای را در حضور فعال هنرمندان ایفا کردند.

یادواره سراسری تئاتر هفده شهریور نخستین جشنواره مرتبط با تئاتر انقلاب و دفاع مقدس را معاونت فرهنگی سپاه در سال ۱۳۶۱ به دبیری ناصر شفق را می‌توان نخستین جشنواره‌ای دانست که در آن بخش عمده‌ای از آثار اختصاص به تئاتر دفاع مقدس داشت.

این جشنواره که اولین جشنواره تئاتر انقلاب اسلامی محسوب می‌شود تا سال ۱۳۶۵- ۴ دوره- ادامه داشت.

«گلچهره گان بسیج» عنوان یکی دیگر از جشنواره‌های تئاتری دهه ۶۰ است که از سال ۱۳۶۲ به منظور گرامیداشت یاد و خاطره شهید حسین فهمیده طراحی شد. این جشنواره نیز ۳ دوره برگزار شد و پرونده آن در سال ۱۳۶۴ بسته شد.

یادواره سراسری اولین تئاتر کودکان کشور شهید فهمیده خوی (۱۳۶۲)، جشنواره تئاتر سنگر (۱۳۶۳)، یادواره سراسری تئاتر کشور شهید طحانیان و علیرضا رحیمی مهاباد (۱۳۶۳)، جشنواره تئاتر جنگ (۱۳۶۵) و ... از دیگر جشنواره این دهه می‌باشد.

تئاتر در سنگر

دومین بخش از تقسیم بندی ما از تئاتر دفاع مقدس در دهه ۶۰، که عمدتا به صورت سازمان یافته از سال ۱۳۶۰ به بعد در پادگان‌ها و خطوط جبهه‌های جنگ انجام گرفت. این آثار گرچه عمدتا حرفه‌ای و با اسلوب هنری همگام نبودند، اما در ارتقای روحیه، القای مفاهیم ملی و اسلامی و نیز پرکردن اوقات فراغت رزمندگان تاثیر بسزایی داشتند.

تئاتر در اسارت

سومین بخش از تئاتر دفاع مقدس در دهه شصت تئاتر در اسارت است که توسط هنرمندان و یا علاقه‌مندان به حوزه تئاتر در دوران اسارت انجام می‌گرفت.

تئاتر در این برهه زمانی و مکانی هرچند به دلیل مخالفت‌های شدید ماموران اردوگاه‌ها به سختی و پنهانی اجرا می‌شد، اما گستره آن بیش از دو نوع دیگر بود.

آزاده سرافراز عبدالمجید رحمانیان از نویسندگان و کارگردانان آن برهه زمانی، در کتاب «تئاتر در اسارت»، این گونه تئاتری را از سه منظر تقسیم بندی می‌کند:

۱) تئاتر از نظر مدت زمان اجرا بود. با توجه به اینکه نمایش‌ها مخفیانه انجام می‌گرفت عمدتا کوتاه بودند و در حین خوردن ناهار که عراقی‌ها کاری با ما نداشتند اجرا می‌شدند. در ایام مناسبتی به ویژه نوروز که به اسرا سه روز اجازه جشن می‌دادند نمایش‌های بلند روی صحنه می‌رفتند.

۲) تئاتر از نظر نحوه اجرا که به سه قسمت آسایشگاهی، تمام آسایشگاهی و اردوگاهی تقسیم می‌شد و براساس

۳) تئاتر از نظر نوع اجرا که به پانتومیم، عروسکی، ورزشی-سیاسی، پرده خوانی، نقالی و صحنه‌ای تقسیم می‌شد.

با وجود مشکلات بسیاری زیادی که در دوره اسارت شامل حال هنرمندان تئاتر می‌شد، علاقه‌مندان زیادی داوطلب اجرای نمایش بودند.

آزاده سرافراز محسن جهانبانی در این خصوص می‌گوید: بیش از ۲۶۰ بازیگر تئاتر بجز عوامل پشتیبانی مثل طراح لباس، گریم و ... در اردوگاه‌های عراق نمایش اجرا می‌کردند.

علی رحیمی