اردیبهشت؛ ماه حادثه‌های برجامی/ از خروج آمریکا تا شروع ایران
- امروز ۱۸ اردیبهشت است؛ طی دو سال گذشته، در این روز اتفاقات سرنوشت‌سازی در حوزه برجام رخ داد. در ۱۸ اردیبهشت ۹۷، آمریکا با فرمان ترامپ از برجام خارج شد و در ۱۸ اردیبهشت ۹۸، ایران پس از یک سال مهلت به اروپا برای جبران خروج آمریکا از برجام و مشاهده بی‌عملی اروپایی‌ها، کاهش گام به گام تعهدات برجامی خود را آغاز کرد.
خروج آمریکا از برجام
آمریکا در تاریخ ۱۸ اردیبهشت ۹۷ پس از نطق ضدایرانی «دونالد ترامپ» از برجام خارج شد و بصورت یکطرفه به نقض این توافق بین‌المللی اقدام کرد.
اروپایی‌ها از همان ۱۸ اردیبهشت ۹۷ - که دونالد ترامپ فرمان خروج یکجانبه آمریکا از برجام را صادر کرد - خواهان ماندن ایران در برجام شدند تا با جلوگیری از امحای این توافق بین‌المللی، خود نیز کماکان از مواهب امنیتی و اقتصادی و حیثیتی آن بهره‌مند شوند.
ماجرای ۱۱ تعهد
بنا به گفته محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان، بعد از خروج آمریکا از برجام، سه کشور اروپایی آلمان و انگلیس و فرانسه طی جلسه‌ای، ۱۱ تعهد به ایران دادند؛ این یازده تعهد شامل فروش نفت ایران، بازگشت پول نفت ایران، سرمایه‌گذاری در ایران، حمل و نقل، هوانوردی و کشتیرانی بود.
علاوه بر این ۱۱ تعهد، اروپایی‌ها طبق «بند ۱۹ برجام» موظف بودند بدون هیچ عذر و بهانه‌ای «تمام تحریم‌های پولی و بانکی و بیمه‌ای علیه ایران را بردارند» و «مقدمات تعامل بانک‌ها و موسسات مالی کوچک و بزرگ اروپایی با بانک مرکزی و سایر بانک‌های ایران را فراهم آورند» و «از تجارت با ایران از طریق اعتبار صادراتی، تضامین و یا بیمه حمایت کنند» و «خدمات پیام‌رسانی مخصوص مالی از جمله سوئیفت را کاملاً برای ایران عادی کنند» و ....
فرصت اولیه اروپا برای نجات برجام؛ فقط چند هفته
حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسن روحانی رئیس‌جمهور ایران، شامگاه سه‌شنبه ۱۸ اردیبهشت ۹۷، ساعاتی پس از اعلام ترامپ مبنی بر خروج آمریکا از برجام، در یک گفت‌وگوی تلویزیونی تصریح کرد: از این لحظه توافق برجام بین ایران و ۵ کشور است. از این لحظه ۱+۵، یک را از دست داده است و در این شرایط ما باید منتظر آن باشیم که این کشورهای بزرگ جهانی نسبت به این توافق چگونه عمل خواهند کرد. به وزارت امور خارجه دستور دادم که ظرف چند هفته آینده با مذاکرات با کشورهای اروپایی و دو کشور بزرگ دیگر، یعنی روسیه و چین رایزنی‌ها و هماهنگی و مذاکرات لازم را انجام دهد.
رئیس‌جمهور در ادامه تاکید کرد: اگر در پایان این مهلت و زمان کوتاه به این نتیجه رسیدیم که با همکاری ۵ کشور می‌توانیم همه آنچه در برجام خواست ملت ایران بوده به دست آوریم، علی‌رغم میل آمریکا و رژیم صهیونیستی و تلاش‌های آن‌ها و حرف‌های بی‌نزاکت امشب ترامپ برجام پایدار خواهد ماند و ما می‌توانیم به نفع صلح و امنیت منطقه و جهان قدم‌های خودمان را برداریم. اگر ببینیم منافع ما تضمین نخواهد شد، به زودی با مردم ایران صحبت خواهم کرد و تصمیمات نظام را در آن شرایط به اطلاع مردم می‌رسانم.
این اظهارات روحانی بیانگر آن بود که مهلت ایران به اروپا برای نجات برجام، چند هفته بیشتر نیست.
فرصت دوم ؛ ۶۰ روز
عباس عراقچی معاون سیاسی وزیر امور خارجه نیز روز یکشنبه ۲۳ اردیبهشت ۹۷ در جلسه کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس گفت: اروپایی‌ها ۶۰ روز فرصت دارند که در خصوص تأمین منافع ایران و جبران خسارات خروج آمریکا از برجام، تضمین‌های لازم را ارائه دهند.
این مهلت ۶۰ روزه، ۱۸ تیر ۹۷ پایان یافت، اما برنامه عملیاتی مشخصی و چشمگیری از سوی اروپایی‌ها ارائه نشد؛ با این وجود ضرب‌الاجل ایران به اروپایی‌ها برای بار سوم تا ۱۳ آبان ۹۷ تمدید شد.
عراقچی: اقدامات اروپایی‌ها بعد از ۱۳ آبان ۹۷بی‌فایده است
در میانه‌های شهریور ماه ۹۷ بود که عراقچی در یک برنامه تلویزیونی صریحا اعلام کرد اروپایی‌ها برای «ارائه راهکار‌های حفظ برجام» و «تضمین فروش نفت ایران» و «بازگشت پول آن» و «سایر نقل و انتقالات بانکی» تا ۱۳ آبان ۹۷ وقت دارند و بعد از این تاریخ، اقداماتشان فایده‌ای نخواهد داشت.
۱۳ آبان ۹۷ آمد و خبری از راهکار اروپایی‌ها نشد!
۱۳ آبان ۹۷ فرا رسید و تحریم‌های بانکی و نفتی آمریکا هم علیه مردم ایران اعمال شد و خبری از راهکار اروپایی‌ها نشد.
محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه کشورمان، شنبه ۱۹ آبان ۹۷ به «رادیو تهران» گفت: این یک واقعیت است که اروپایی‌ها تاکنون نتوانسته‌اند به تعهدات خود عمل کنند.
ظریف، سه‌شنبه ۲۲ آبان ۹۷ نیز در مصاحبه با روزنامه قطری «العربی‌الجدید» تصریح کرد: اروپایی‌ها هنوز آمادگی اجرای تعهد سیاسی را هم‌زمان با دادن بهای اقتصادی ندارند.
سید عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه نیز روز پنجشنبه ۲۴ آبان ۹۷ در جریان سفر به ایتالیا، طی صبحانه کاری با جمعی از خبرنگاران رسانه‌های گروهی و پژوهشگران این کشور، گفت: اروپا باید در کنار عمل به تعهدات سیاسی به تعهدات اقتصادی‌اش در توافق هسته‌ای (برجام) نیز عمل کند چرا که تاکنون اقدامات اتحادیه اروپا به راه‌حل‌های عملیاتی منجر نشده است.
یک رونمایی نمادین!
اروپایی‌ها روز پنجشنبه ۱۱ بهمن ۱۳۹۷ بعد از حدود ۳۰۰ روز یعنی حدود ۱۰ ماه از خروج آمریکا از برجام، از مکانیسم خود برای مراوده اقتصادی با ایران رونمایی کردند و آن را «اینستکس» نامیدند. این رونمایی اروپایی‌ها فقط در حد «ثبت شرکت اینستکس» باقی ماند.
ما هنوز نمی‌دانیم اینستکس چگونه کار می‌کند!
روز چهارشنبه ۱۵ اسفند ۹۷، سید عباس عراقچی، پیش از آغاز یازدهمین نشست کمیسیون مشترک برجام در وین، طی مصاحبه‌ای گفت: در بحث رفع تحریم‌ها با خروج آمریکا، با موانع و مشکلات زیادی مواجه شدیم. یکی از مهم‌ترین سازوکار‌های پیش‌بینی شده در این موضوع، مکانیسم مالی اینستکس است که البته در ابتدای راه خودش است و ما هنوز نمی‌دانیم که این ساز و کار چگونه می‌تواند مشکل‌گشا باشد و چگونه کار می‌کند. نیاز است که جلسات کارشناسی مفصلی داشته باشیم.
اروپا نمی‌تواند با چند طرح اجرانشده از زیر بار مسئولیت‌هایش شانه خالی کند
محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان، روز ۱۴ فروردین ۹۸ در گفت‌وگو با سایت KHAMENEI.IR با اشاره به عدم آمادگی اروپا برای ایستادن در برابر تحریم‌های آمریکا علیه ایران، گفت: تلاش‌هایی کردند، اما همان‌طوری که رهبر انقلاب فرمودند، این تلاش‌ها کافی نبود و حتی در بعضی موارد می‌شود گفت که این تلاش‌ها نشان‌دهنده عدم آمادگی اروپایی‌ها برای هزینه کردن در یک حوزه‌ای که خودشان ادعا می‌کنند اهمیت استراتژیک برای آن‌ها دارد، بود. این واقعیت را رهبر انقلاب از ابتدای خروج آمریکا از برجام مطرح کردند.
وزیر امور خارجه در همان گفت‌وگو تاکید کرد «اروپا باید بداند که نمی‌تواند فقط با چند اظهارنظر و یا چند طرح اجرانشده از زیر بار مسئولیت‌هایش شانه خالی کند وظیفه ما به‌عنوان دستگاه دیپلماسی این است که کار اروپایی‌ها را پیگیری کنیم، به آن‌ها تذکر بدهیم، فشار بیاوریم که شما موظفید تعهداتتان را انجام بدهید؛ اما هیچ‌گاه به آن‌ها چشم امید نباید داشته باشیم».
- بیشتر بخوانید:
- شوخی تلخی به نام «اینستکس»
گام اول
سرانجام جمهوری اسلامی ایران در روز ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ در اولین سالگرد خروج آمریکا از برجام، سلسله اقداماتی را برای پاسخ به نقض برجام از سوی آمریکا و ناتوانی اروپا در تضمین منافع برجامی ایران انجام داد.
صبح روز چهارشنبه ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۸ ابتدا خبر رسید که سفرای کشورهای عضو برجام شامل آلمان، انگلیس، چین، روسیه و فرانسه به وزارت امور خارجه دعوت و نامه حجت الاسلام و المسلمین حسن روحانی توسط سید عباس عراقچی معاون سیاسی وزارت امور خارجه به آنان تسلیم شد. در این نامه تصمیم شورای عالی امنیت ملی کشورمان مبنی بر «توقف اجرای برخی تعهدات جمهوری اسلامی ایران ذیل برجام» به اطلاع سران کشورهای مزبور رسید.
سپس، شورای عالی امنیت ملی با صدور بیانیه‌ای خطاب به کشورهای عضو برجام اعلام کرد جمهوری اسلامی ایران در راستای صیانت از امنیت و منافع ملی مردم ایران، و در اعمال حقوق خود مندرج در بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام، از امروز ۱۸ اردیبهشت ۹۸ برخی اقدامات خود در توافق برجام را متوقف می‌کند.
در بیانیه ۱۸ اردیبهشت ۹۸ شورای عالی امنیت ملی تصریح شده بود که ایران دیگر خود را متعهد به رعایتِ محدویت‌های «نگهداری ذخائر اورانیوم غنی‌شده» و «ذخائر آب سنگین» نمی‌داند و به کشورهای باقیمانده در برجام ۶۰ روز برای اجرای تعهدات خود بویژه در حوزه‌های بانکی و نفتی فرصت می‌دهد.
پس از آن، حجت‌الاسلام‌والمسلمین «حسن روحانی» طی سخنانی در جلسه روز ۱۸ اردیبهشت ۹۸ هیئت دولت اظهار کرد: ما از امروز به بعد دو اقدام برجامی حود که ناظر بر دو فروش است را متوقف می‌کنیم؛ یعنی هر وقت مواد غنی شده ما به ۳۰۰ کیلوگرم می‌رسید ما در عوضِ کیک زرد این مواد غنی شده را به کشور دیگری می‌دادیم[ارائه مواد غنی شده در ازای دریافت کیک زرد]، اما از امروز این فروش متوقف می‌شود. همچنین هرگاه آب سنگین ما از ۱۳۰ تن تجاوز می‌کرد ما اضافی آن را به کشور دیگری می‌فروختیم، اما از امروز این فروش متوقف می‌شود.
گام دوم
ایران روز دوشنبه ۱۶ تیر ۹۸، گام دوم کاهش تعهدات هسته‌ای خود را در واکنش به نقض آشکار برجام از سوی آمریکا و بدعهدی‌های مکرر اروپا، برداشت.
طبق بند ۵ برجام، ایران باید تا ۱۵ سال، غلظت اورانیوم غنی شده خود را در سطح ۳.۶۷ درصد نگه دارد. اما وقتی برجام از سوی آمریکا نقض شده بود و اروپا پس از ۱۴ ماه -در آن مقطع- ، اقدامی در راستای تامین و تضمیمن منافع برجامی ایران انجام نداده بود، تهران وفق بندهای ۲۶ و ۳۶ توافق هسته‌ای، مجاز به تعلیق تعهد خود در بند ۵ برجام، بود.
از همین رو، ایران از یکشنبه ۱۶ تیر ۹۸ در گام دوم کاهش تعهدات هسته‌ای خود، درصد یا خلوص غنی‌سازی اورانیوم را از سقف ۳.۶۷ بالاتر برد. اقدامی که به گفته بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی در یک روز و به صورت دفعی انجام گرفت.
کمالوندی همچنین به این موضوع نیز اشاره کرد که فعلا به سوخت رآکتور تهران نیازی نداریم، اما این اجازه را داریم که در صورت نیاز به سمت آن حرکت کنیم. این بخش از اظهارات سخنگوی سازمان انرژی اتمی کشورمان بدین معنا بود که ایران حتی می‌تواند و مجاز است که غنای اورانیوم خود را به سطح ۲۰ درصد هم برساند چرا که سوخت مورد نیاز نیروگاه تهران، سوخت ۲۰ درصد است.
- بیشتر بخوانید:
- اعلام تصمیمات گام دوم کاهش تعهدات برجامی ایران
اما در این میان نکته حائز اهمیت، سخنان عراقچی در پایان نشست خبری روز ۱۶ تیر ۹۸ بود؛ آنجایی که معاون سیاسی وزیر امور خارجه گفت: در بحث عدول ایران از سقف عنی‌سازی ۳.۶۷ درصد، موضوع و موضع سیاسی ایران بر موضوع و موضع فنی ما، غلبه دارد.
این سخن عراقچی بدان معنا بود که اگر چهار رکن تعهدی برای ایران در برجام قائل باشیم، تهران تعهد به دو رکن را کنار گذاشته؛ آن چهار رکن تعهد برجامی ایران عبارت بود از:
نگه داشتن سقف دخیره اورانیوم در سطح ۳۰۰ کیلوگرم
نگه داشتن غنای اورانیوم در سطح ۳.۶۷ درصد
نگه داشتن تعداد سانتریفیوژهای «آی آر یک» در سطح ۵۰۶۰
عدم تحقیق و توسعه در حوزه غنی سازی اورانیوم
بنابراین به گفته عراقچی، اینکه سطح ذخیره اورانیوم غنی شده ایران، ۳۰۰ کیلوگرم یا ۴۰۰ کیلوگرم باشد و یا غلظت اورانیوم غنی شده ایران ۳.۶۷ درصد یا ۵ درصد یا ۲۰ درصد باشد، چندان مهم نیست و مته به خشخاش گذاشتن است؛ آنچه مهم است آنکه ایران دیگر به دو رکن تعهدی خود در برجام یعنی سطح ذخیره اورانیوم و سطح غلظت اورانیوم تعهدی ندارد و به هر میزان که نیاز داشته باشد و مصارفش اقتضاء کند بر حجم ذخایر و غنای اورانیوم خود خواهد افزود.
گام سوم
طبق سخنان روحانی در پایان نشست سران قوا در چهارشنبه شب ۱۳ شهریور ۹۸، برداشته شدن تمامی محدودیت‌های مربوط به تحقیق و توسعه در زمینه انواع سانتریفیوژهای جدید و هر آنچه که برای غنی‌سازی نیاز داریم از موارد گام سوم خواهد بود.
کمالوندی با بیان اینکه آژانس از روز شنبه ۱۶ شهریور ۹۸ مراجعه و رصد می‌کند که چهار اقدام در چارچوب گام سوم انجام شده است، عنوان کرد: اولین اقدام ما این بود که از روز جمعه ۱۵ شهریور ۹۸، تولید مواد غنی شده از زنجیره‌های تحقیقاتی و عدم اختلاط را شروع کردیم و امروز این روند به آژانس اعلام شده است.
ایران روز چهارشنبه ۱۵ آبان ۹۸، چهارمین گام کاهش تعهدات هسته‌ای خود را در واکنش به نقض برجام از سوی آمریکا و بی‌عملی و انفعال اروپا، برداشت.
گام چهارم ایران شامل «آغاز فرآیند گازدهی در تاسیسات فردو» بود. بدین ترتیب، سطح غنی‌سازی در تاسیسات هسته‌ای فردو به ۴.۵ درصد رسید و ظرفیت تولید «سو» به ۹۵۰۰ افزایش یافت؛ یعنی مقداری کمتر از پیش از انعقاد برجام.
گام پنجم
دولت جمهوری اسلامی ایران در روز ۱۵ دی ۹۸ طی بیانیه گام پنجم اعلام کرد آخرین مورد کلیدی از محدودیت‌های عملیاتی خود در برجام، یعنی «محدودیت در تعداد سانتریفیوژها» را کنار می‌گذارد و بدین‌ترتیب برنامه هسته‌ای ایران دیگر با هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی (شامل ظرفیت غنی سازی، درصد غنی سازی، میزان مواد غنی شده، و تحقیق و توسعه) مواجه نیست و از این به بعد برنامه هسته‌ای ایران صرفا بر اساس نیازهای فنی خود پیش خواهد رفت.
اروپا همچنان درجا می‌زند!
حالا یک سال از آغاز گام‌های کاهش تعهدات برجامی ایران و ۵ ماه از گام پنجم ما گذشته است و برنامه هسته‌ای صلح آمیز کشورمان در حوزه عملیاتی با محدودیتی مواجه نیست. از آن سو اروپایی‌ها، نه تنها به آن ۱۱ تعهد معروف‌شان و مندرجات بند ۱۹ برجام عمل نکرده‌اند بلکه کماکان در راه‌اندازی اینستکس و مبادله تجاری از طریق این کانال نیز درجا می‌زنند.
هشدار روحانی!
حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسن روحانی رئیس‌جمهور کشورمان در روز چهارشنبه ۱۷ اردیبهشت ۹۹ در جریان جلسه هیئت دولت، گفت: «آمریکایی‌ها تازه یکی دو ماه است که از خواب غفلت بیدار شدند و فهمیدند که اشتباه بزرگی کردند از برجام خارج شدند و چه خطای بزرگی کردند که برجام را به هم زدند... بنابراین آنچه که امروز آمریکایی‌ها راجع به تحریم تسلیحاتی بحث می‌کنند باید بدانند این جزء لاینفک برجام است و اگر تحریم تسلیحاتی روزی بخواهد تحت هر عنوان با هر بیان و با هر مکانیزمی برگردد، پاسخ ما همانی است که من در نامه‌ای به سران در پاراگراف آخر نوشتم و سران خوب می‌دانند که جواب ما آن روز چه خواهد بود. من در نامه‌ای که به سران به ۱+۴ و به ۵ کشور نوشتم، در پاراگراف نهایی تاکید کردم که اگر چنین شود ما چنان خواهیم کرد و آن‌ها می‌دانند که اگر یک چنین خطایی مرتکب شوند چه عواقب وخیمی برای آن‌ها دارد و چه شکست بزرگ تاریخی برای آن‌ها خواهد بود».