چه اقداماتی در راستای احیای دریاچه ارومیه انجام شده است؟/از پایان سال ۹۸ حتی با وجود کاهش بارندگی تراز دریاچه کاهش نمی‌یابد
گروه جامعه | زهرا قاسمی: دریاچه ارومیه، بزرگترین دریاچه آب شور در خاورمیانه و ششمین دریاچه بزرگ آب شور در دنیا، در شمال غربی ایران است که طبق تقسیمات کشوری میان دو استان آذربایجان غربی و استان آذربایجان شرقی قرار گرفته‌است. بررسی نوسانات سطح آب دریاچه‌ها به لحاظ اهمیت، ماهیت و موقعیت این مجموعه‌های آبی در سال‌های اخیر اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده‌است.
دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچه داخلی ایران می‌باشد. مساحت این دریاچه در سال ۱۳۷۷ در حدود شش هزار کیلومتر مربع بود که در ردیف بیست و پنجمین دریاچه بزرگ دنیا از نظر مساحت قرار می‌گیرد. دریاچهٔ ارومیه، بزرگترین دریاچهٔ داخلی ایران، بزرگترین دریاچهٔ آب شور در خاور میانه، و ششمین دریاچهٔ بزرگ آب شور دنیا است. آب این دریاچه بسیار شور بوده و بیشتر از رودخانه‌های زرینه‌رود، سیمینه‌رود، تلخه رود، گادر، باراندوز، شهرچای، نازلو و زولا تغذیه می‌شود. این دریاچه از اواسط دهه ۸۰ شروع به خشک شدن کرد. بررسی تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۵ دریاچه ۸۸ درصد مساحت خود را از دست داده است.
مخاطرات خشک شدن دریاچه
برخی کارشناسان محیط زیست پیش‌بینی می‌کنند در صورت خشک شدن این دریاچه هوای معتدل منطقه تبدیل به هوای گرمسیری با باد‌های نمکی خواهد شد و زیست‌محیط منطقه تغییر خواهد کرد. علاوه بر نمک بسیاری از آلودگی‌های شامل فلزات سمی سنگین مورد استفاده در صنعت و مواد سمی مورد استفاده در کشاورزی به آب‌های سطحی و زیر سطحی مرتبط با دریاچه نفوذ کرده‌اند و در صورت خشک شدن دریاچه بسیاری از از مواد سمی هوازی شده و خطرات بیماری‌های تنفسی برای زیست‌بوم و مردم منطقه به وجود خواهد آورد. کارشناسان و فعالان محیط زیست اعتقاد دارند خطر خشک شدن دریاچه ارومیه تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری این دریاچه را تهدید می‌کند. پیش‌بینی شده در صورت خشک شدن احتمالی این دریاچه، شاهد بارش باران نمک در بسیاری از استان‌های همجوار باشیم که این امر به به آواره شدن ۱۳ میلیون نفر منجر خواهد شد. در اعتراض به خشک شدن دریاچه در فروردین سال ۱۳۹۰ اعتراض‌های متعددی در شهر‌های تبریز و ارومیه صورت گرفت. این دریاچه در سال ۱۳۹۸ به علت باران‌های متوالی و اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه دوباره احیا و بیش از ۱۰۵ سانتیمتر بر ارتفاع آن افزوده شده‌است.
طرح‌های نجات دریاچه
به گزارش خبرنگار میزان، در ادامه به بیان توضیحاتی پیرامون اقدامات متعدد ستاد احیای دریاچه ارومیه در زمینه احیا آن می پردازیم.
در طرح‌های احیای دریاچه ارومیه موضوعاتی همچون مقابله با ریزگردها، وضعیت کشاورزی و تغییر الگوی کشت در منطقه و تعداد زیاد چاه‌های آب مورد بررسی قرار گرفت و در نهایت چندین طرح برای نجات شورترین دریاچه کشور وارد فاز عملیاتی شد.
علی حاجی‌مرادی، مسئول واحد برنامه‌ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه اظهار کرد: سطح تراز دریاچه ارومیه هم اکنون به ۱۲۷۱.۷۶ رسیده است و نسبت به سال گذشته تراز دریاچه حدودا ۱۰۵ سانتیمتر بالاتر رفته است. در سال ۱۳۹۳ عملیات اجرایی احیای دریاچه شروع شد. اگر وضعیت تراز دریاچه با ۱۰ سال قبل را بررسی کنیم متوجه خواهیم شد که بین سال ۱۳۸۴ تا سال ۱۳۹۳ با بارش‌های کمتر از نرمال با کاهش سالیانه ۴۰ سامتیمتری تراز دریاچه مواجه بوده ایم و در شهریور ۱۳۹۵ به پایین‌ترین سطح تراز دریاچه رسیدیم و در واقع دریاچه را از دست دادیم.
نقشه راه احیای دریاچه ارومیه
نقشه راه احیای دریاچه ارومیه دارای سه فاز است. فاز نخست دوره تثبیت دریاچه در ۳ سال که هم اکنون به پایان رسیده فاز دوم افزایش یک متری دریاچه ارومیه تا سال ۱۴۰۰ که هم اکنون در این مرحله هستیم. در فاز سوم به نام احیای نهایی باید تا سال ۱۴۰۶ باید به تراز اکولوژیک دریاچه (۱۲۷۴.۱) دست پیدا کنیم. مطابق با برنامه‌ای از قبل برنامه ریزی شده بود و رحمت الهی نه تنها نسبت به سال ۹۳؛ ۴ تا ۴۰ سانتیمتر از تراز دریاچه را دست ندادیم بلکه تراز ما از نسبت به سال ۹۳ حدود ۹۲ سانتیمتر هم بیشتر شد.
برنامه برای تامین حقابه دریاچه ارومیه
برای تامین حقابه دریاچه برنامه ریزی شده است که در حوزه آبریز دریاچه از محل منابع آب جدید (زاب، سیلوه، پساب) ۱۰۱۸ میلیون متر مکعب، از محل آورد‌های طبیعی فعلی رودخانه‌ها ۱۴۲۰ میلیون متر مکعب و از محل کاهش مصرف برداشت کشاورزی از منابع آب سطحی (اقدامات سازه‌ای خارج مزرعه ۶۶۷ میلیون متر مکعب، اقدامات داخل مزرعه ۳۲۱ میلیون متر مکعب) ۹۸۸ میلیون متر مکعب کسری خود را تامین کنیم.
وضعیت جزایر اطراف دریاچه
تصاویر ماهواره‌ای دریاچه نشان دهنده این است که جزایر دریاچه ارومیه را پهنه آبی در بر گرفته است. جزیره کبودان تنها زیستگاه مارال ایرانی و جزیره اشک تنها زیستگاه گوزن زرد ایرانی در حال نابود شدن بود به این دلیل که حیات وحش به مناطق بیرون دریاچه مهاجرت می‌کردند و در نهایت تلف می‌شدند؛ که هم اکنون شاهد این هستیم که گونه‌های حیات وحش این جزایر در وضعیت خوبی به سر می‌برند. همچنین امسال ۳۲ هزار فلامینگو به دریاچه بعد از ۱۳ سال کوچ کردند.
پروژه انتقال آب زاب به دریاچه
علی حاجی‌مرادی، مسئول واحد برنامه‌ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه در این باره گفت: پروژه انتقال آب زاب به دریاچه ارومیه تاکنون هزار ۳۵۰ میلیارد تومان از کل منابع احیا دریاچه را به خود اختصاص داده و رتبه اول میزان پیشرفت پروژه تونل انتقال آب در کشور را به خود اختصاص داده است. در حفاری تونل انتقال آب زاب ظرف ۳ سال ۲۹ کیلیومتر پیشرفت کرده است که بزرگترین رکورد حفاری تونل در کشور است. طرح انتقال آب از رودخانه زاب به دریاچه ارومیه از سال ۹۵ آغاز شده است. این طرح تا پایان سال ۱۳۹۸ افتتاح شده و با بهره برداری از آن سالانه ۶۵۰ میلیون مترمعکب آب به پیکره دریاچه ارومیه وارد می‌شود. کل تونل انتقال آب حوضه جنوب استان به دریاچه ارومیه ۳۶ کیلومتر است. اگر در تخصیص ۸۰۰ میلیارد باقی مانده اعتبار تعلل شود رودخانه دچار نشست می‌شود و راه اندازی دوباره آن ۲ سال زمان می‌برد. تونل انتقال آب دریاچه ارومیه آب رودخانه زاب را از سدکانی سیب به رودخانه گدار در ۷ کیلومتری نقده و از طریق این رودخانه به دریاچه ارومیه انتقال می‌دهد.
تامین منابع جدید برای احیای دریاچه ارومیه
یکی از این منابع پروژه انتقال آب از سد سیلوه به دریاچه ارومیه است این پروژه تاکنون ۹۵ درصد پیشرفت داشته و تا پایان سال ۹۷؛ ۴۷۰ میلیارد تومان برای این پروژه هزینه شده و در سال ۹۸ به یک میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد، در پروژه‌های ۱۹ گانه انتقال پساب تصفیه خانه‌های فاضلاب شهر تبریز و ارومیه به دریاچه تاکنون ۵۱۶ میلیارد تومان هزینه شده و برنامه ریزی شده که پروژه تصفیه فاضلاب ارومیه و تبریز تا پایان سال ۹۸ به عنوان بزرگترین پروژه تصفیه فاضلاب در شمال غرب کشور وارد مدار بهره برداری شود و از محل این پروژه ۱۷۴ میلیون متر مکعب وارد دریاچه خواهد شد. پروژه بعدی انتقال آب مازاد حوزه آبریز کلاس به دریاچه ارومیه است که تاکنون ۱۳۵۰ میلیارد تومان برای آن هزینه شده است و در سال ۹۸ نیز به ۸۱۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد و تاکنون ۸۲ درصد پیشرفت داشته و با اجرایی شدن آن ۶۲۳ میلیون متر مکعب وارد دریاچه خواهد شد.
پروژه‌های در دست انجام برای تسهیل ورود رواناب‌های سطحی حوضه به دریاچه ارومیه
یکی از این پروژه‌ها ایجاد سردهانه سازی در رودخانه‌های نازلو، باراندوز، شهر چای و گدار چای آب کشاورزی از طریق سنتی توزیع می‌شد بوده است. ۶۴ میلیاد تومان اعتبار در سال ۹۶ و ۹۷ به این امر اختصاص دادیم تا بتوانیم با ایجاد سردهانه آب مورد نیاز کشاورز تامین شود و آب مازاد به دریاچه ارومیه هدایت شود. مسیر آب در فصول غیر زراعی به طول کامل مسدود شود و به سمت دریاچه برود و در فصول زراعی با توجه به مصوبه کاهش ۴۰ درصدی منابع آب کشاورزی آب رها شود. قبل از اجرای این طرح‌ها کل آب صرف مصارف کشاورزی می‌شده است، ولی امروز کشاورز به نیاز خود دسترسی دارد.
لایروبی رودخانه‌ها
بررسی‌های کارشناسی انجام شده در زمان آغاز به کار ستاد احیای دریاچه ارومیه درباره وضعیت رودخانه‌های ورودی به دریاچه نشان دهنده شرایط نامساعد مسیر این رودخانه‌ها بود. از آن زمان تاکنون، مصوبات متعددی در هیات وزیران با هدف بهبود شرایط رودخانه‌های به تصویب رسیده است که یکی از آن ها، مصوبه انتقال آب رودخانه به پیکره آبی دریاچه است. به منظور اجرایی کردن این مصوبه، طرح لایروبی و مسیرگشایی رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه برای رفع نابسامانی‌های موجود در مسیر رودخانه‌ها در دستور کار قرار گرفته است. یکی از این طرح‌های لایبروبی رودخانه گدار چای است که با عملیاتی شدن این طرح سالانه ۶۰۰ تا ۱ میلیارد متر مکعب از حوزه زاب به دریاچه منتقل خواهد شد.
عیسی پور، مدیر دفتر رودخانه‌های آذربایجان غربی در رابطه با لایروبی رودخانه گدار گفت: لایروبی رودخانه‌ها از جمله پروژه‌های در دست انجام برای تسهیل ورود رواناب‌های سطحی حوضه به دریاچه است. کل برنامه برای لایرونی رودخانه گدار ۱۳۲ کیلومتر شامل رودخانه‌های زرینه رود، سیمینه رود، مهاباد، گدارچای، شهرچای، باراندوز، زولا، دریگ و نازلو است. تا الان چیزی در حدود ۱۱۴ کیلومتر از رودخانه‌های استان را در رابطه با احیای دریاچه ارومیه لایروبی شده و ۱۸ کیلومتر آن باقی مانده است. ۱۶ کیلومتر از لایروبی رودخانه گدار انجام شده و ۱۰ و نیم کیلومتر در دست اجرا است؛ طول این رودخانه ۲۶ کیلومتر است که نیاز به لایروبی دارد. اولین هدف ما از لایروبی رودخانه گدارجلوگیری از سیلاب و دومین هدف ما جلوگیری از پخش شدن آب و کاهش سطح تبخیرآب و سومین هدف انتقال آب از حوزه رودخانه زاب به دریاچه ارومیه است که با عملیاتی شدن این طرح سالانه ۶۰۰ تا ۱ میلیارد متر مکعب از حوزه زاب به دریاچه منتقل خواهد شد. لایروبی‌ها از سال ۹۲ شروع شده و برنامه ۱۳۲ کیلومتر است که تا الان ۱۱۴ کیلومتر اجراییی شده است. این طول برای احیای دریاچه است که بتوان آب را به دریاچه ارومیه منتقل کنیم. اگر عملیات انتقال آب از تونل زاب به دریاچه امسال نهایی شد انتقال آب از این رودخانه‌ها به دریاچه اجرایی خواهد شد.
عیسی پور در ادامه گفت: میزان بارندگی استان طی امسال ۵۱۹ میلیمتر و نسبت سال گذشته ۴۱۲ میلیمتر است که حدود ۲۵ درصد افزایش بارندگی نسبت به سال قبل داشتیم.
وی در ادامه میزان ورودی آب به دریاچه ارومیه از رودخانه‌ها استان را اعلام کرد و گفت: ۴ میلیارد و ۱۷۸ میلیون متر مکعب از رودخانه‌ها استان آذربایجان غربی به دریاچه آب وارد می‌شود که از ۹ رودخانه است شامل: شهر چای ۶۴ میلیون متر مکعب، زرینه رود یک میلیارد ۹۸۱ میلیون متر مکعب، سیمینه رود ۷۰۶ میلیون متر مکعب، گدار چای ۳۶۸ میلیون متر مکعب، مهاباد ۳۴۱ میلیون مترمکعب، باراندوز ۲۷۳ میلیون متر مکعب، روضه چای ۶۴ میلیون متر، نازلو ۳۳۳ میلیون متر مکعب، زولا ۶۸ میلیون متر مکعب به دریاچه منتقل کرده است. امسال دریاچه ارومیه حجم بی نظیری پیدا کرده و ۴ میلیارد ۷۰۰ میلیون متر مکعب در دریاچه آب وجود دارد که سال قبل ۲ میلیارد متر مکعب بوده است.
حاجی مرادی، مسئول واحد برنامه‌ریزی ستاد احیای دریاچه ارومیه نیز در ادامه درباره میزان ورودی آب به دریاچه از رودخانه‌های اطراف گفت: ۶۰۰ تا یک میلیارد متر مکعب از رودخانه کانی سیب، ۱۰۰ میلیون متر مکعب از حوزه سد سیلوه، ۱ و نیم تا ۲ میلیارد از رودخانه گدار چای وارد دریاچه خواهد شد و روزی خواهد رسید که همین رودخانه گدار چای دریاچه ارومیه را نجات خواهد داد. از دیگر اقدامات برای احیای دریاچه این است که جلوی آب دزدی کشاورزان گرفته شده است. با اقدامات انجام شده در تیر ماه سال جاری ورودی رودخانه‌های نازلو، باراندوز به سمت دریاچه افزایش یافت و کشاورزان هم از میزان آبی که به آن‌ها داده شد راضی بودند. قبل از این اقدامات در تیر ماه هیچ آبی از این رودخانه‌ها به سمت دریاچه منتقل نمی‌شد.
تالب کانی برازان
فاروق سخنور، رئیس اداره محیط زیست مهاباد درباره تالاب کانی برازان گفت: تالاب کانی برازان یک تالاب بین المللی است که در سال ۱۳۹۰ در کنوانسیون رامسر ثبت شده و هر ساله خصوصا در فصول پاییز و زمستان میزبان و پذیرای هزاران پرنده مهاجر است همچنین این تالاب در آبان ماه ۱۳۸۶ در کمیته ملی طبیعت گردی کشور بعنوان اولین سایت پرنده نگری کشور مهرفی شد و در سال ۱۳۹۰ طی مصوبه شماره ۳۴۲ شورای عالی محیط زیست کشور تحت عنوان منطقه پناهگاه حیات وحش تالاب کانی برازان در لیست مناطق چهارگانه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست کشور قرار گرفت.
مساحت حوزه آبریز این تلاب ۴۰۱۰ هکتار می‌باشد که از این مقدار پهنه‌ای به مساحت ۹۲۷ هکتار بعنوان پناهگاه حیات وحش تالاب تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد که این تالاب بخشی از ناحیه وسیع تالابی در پایین دست حوزه آبریز رودخانه‌های مهاباد چای و سیمینه رود است. بر اساس آخرین بررسی‌ها تعداد ۷۵ گونه پرنده آبزی و کنار آبزی متعلق به ۱۱ خانواده در این تالاب شناسایی شده است که در صورت اضافه نمودن گونه‌های خشکی زی، این تعداد به بیش از ۱۸۰ گونه خواهد رسید که همین امر اهمیت تالاب بیش از پیش آشکار می‌سازد. از گونه‌های مهم پرندگان می‌توان فلامینگو، چنگر، اردک بلوطی، اردک سر سفید، حواصیل خاکستری، پرستوی دریایی، اردک مرمری، باکلان کوچک، پلیکان سفید، چوب پا، کشم بزرگ، عروس غاز را نام برد.
به گزارش خبرنگار میزان، به منظور حفاظت از این تالاب، در طرح نجات دریاچه ارومیه پروژه‌های حفظ اموال ساختمان پرنده نگری تالاب کانی برازان، نعمیر و تجهیز ساختمان پرنده نگری، ساخت اسکله در تالاب به جهت توقف شناور‌های کوچک و انتقال آب به این ساختمان مدنظر قرار گرفته است.