عظمت شب‌های قدر در قرآن و روایات/ از نزول ملائکه تا تقدیر سرنوشت

شب‌های قدر، اوج برکت و رحمت الهی در ماه رمضان، به دلیل نزول قرآن و تقدیر امور سالانه، جایگاهی ویژه در اسلام دارند. در این شب‌ها، ملائکه و روح به فرمان الهی برای ابلاغ تقدیرات به زمین می‌آیند و عبادت در این شب‌ها از هزار ماه برتر است. روایات ائمه معصومین (ع) نیز به اهمیت بیداری و نیایش در این شب‌ها اشاره دارند، به‌گونه‌ای که انسان از گناهان پاک می‌شود.

به ایام ماه مبارک رمضان که می‌رسیم، بسیاری شوق رسیدن به شب‌های قدر و مناجات خالصانه با پروردگار خود را دارند. شب‌هایی که تقدیرشان امضا می‌شود و با دل دادگی با خدای خود مناجات می‌کنند.

اما مراد از قدر، تقدیر و اندازه گیری است و شب قدر شب اندازه گیری است و خداوند متعال در این شب حوادث یک سال را تقدیر می‌کند و زندگی، مرگ، رزق، سعادت و شقاوت انسان‌ها و اموری ازاین قبیل را دراین شب مقدر می‌گرداند.

شب‌های قدر در ماه مبارک رمضان دارای ویژگی‌های خاص و منحصر بفردی است که از جمله این ویژگی‌ها می‌توان اختصاص داشتن آن به امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) را نام برد، بطوری که در تفسیر قمی در آیه ذیل «تنزل الملائکة و الروح فیها» چنین آمده است:

ملائکه و روح القدس بر امام زمان (عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف) فرود می‌آیند و هر آنچه از وقایعی که ثبت کرده‌اند، به ایشان تقدیم می‌کنند. 

 احیاء و زنده نگه داشتن این شب و نیایش با پروردگار نیز دیگر ویژگی مهم این شب محسوب می‌شود بطوری که امام موسی بن جعفر (علیه‌السّلام) در این‌باره می‌فرمایند:

من اغتسل لیلة القدر واحیا‌ها الی طلوع الفجر خرج من ذنوبه

 کسی که در شب قدر غسل کند و تا طلوع صبح بیدار بماند و مشغول عبادت و نیایش الهی باشد از گناهانش پاک می‌شود.

عظمت شب قدر در چیست؟

در سوره قدر می‌خوانیم:

انا انزلناه فی لیله القدر وما ادریک ما لیله القدر لیله القدر خیر من الف شهر.

خداوند متعال برای بیان عظمت شب قدر با این که ممکن بود بفرماید: «وما ادریک ما هی هی خیر من الف شهر» یعنی با این که می‌توانست در آیه دوم و سوم به جای کلمه «لیله القدر» ضمیر بیاورد، خود کلمه را آورد تا بر عظمت این شب دلالت کند و با آیه «لیله القدر خیر من الف شهر» عظمت این شب را بیان کرد به این که این شب از هزار ماه بهتر است.

براین اساس منظور از بهتر بودن این شب از هزار ماه، بهتر بودن از حیث فضیلت عبادت است، چه بسا این که مناسب با غرض قرآن نیز چنین است، زیرا همه عنایت قرآن دراین است که مردم را به خدا نزدیک و به وسیله عبادت زنده کند و از این رو احیاء یا عبادت آن شب از عبادت هزار ماه بهتر است.

از امام صادق علیه السلام دراین باره سؤال شد که:

چگونه شب قدر از هزار ماه بهتر است؟ (با این که در آن هزار ماه درهر دوازده ماهش یک شب قدر است).

حضرت فرمود:

عبادت در شب قدر بهتر است از عبادت درهزار ماهی که در آن شب قدر نباشد.

چه وقایعی در شب قدر رخ داده است؟

• نزول قرآن

ظاهر آیه شریفه «انا انزلناه فی لیله القدر» این را می‌رساند که همه قرآن در شب قدر نازل شده است و، چون تعبیر به انزال کرده که ظهور در یکپارچگی و دفعی بودن دارد نه تنزیل، که ظاهر در نزول تدریجی است.

در واقع طبق اسناد و روایات قرآن کریم به دو گونه نازل شده است:

1. نزول یکباره در یک شب معین.
2. ۲- نزول تدریجی در طول بیست و سه سال نبوت پیامبر اکرم (ص).

براین اساس آیاتی، چون «قرانا فرقناه لتقراه علی الناس علی مکث ونزلناه تنزیلا.» (اسراء / ۱۰۶) نزول تدریجی قرآن را بیان می‌کند.

اما در نزول دفعی (و یکپارچه)، قرآن کریم که مرکب از سوره‌ها و آیات است یک دفعه نازل نشده است بلکه به صورت اجمال همه قرآن نازل شده است، زیرا آیاتی که درباره وقایع شخصی و حوادث جزیی نازل شده ارتباط کامل با زمان و مکان و اشخاص و احوال خاصه‌ای دارد که درباره آن اشخاص و آن احوال و درآن زمان و مکان نازل شده و معلوم است که چنین آیاتی درست در نمی‌آید مگر این که زمان و مکانش و واقعه‌ای که درباره‌اش نازل شده رخ دهد به طوری که اگر از آن زمان‌ها و مکان‌ها و وقایع خاصه صرف نظر شود و فرض شود که قرآن یک باره نازل شده، قهرا موارد آن آیات حذف می‌شود و دیگر بر آنها تطبیق نمی‌کنند، پس قرآن به همین هیئت که هست دوبار نازل نشده بلکه بین دو نزول قرآن فرق است و فرق آن در اجمال و تفصیل است.

در واقع همان اجمال و تفصیلی که درآیه شریفه «کتاب احکمت ایاته ثم فصلت من لدن حکیم خبیر.» (هود / ۱) به آن اشاره شده است و در شب قدر قرآن کریم به صورت اجمال و یکپارچه بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد و در طول بیست و سه سال به تفصیل و به تدریج و آیه به آیه نازل گردید.

• تقدیر امور

پروردگار جهانیان حوادث یک سال آینده را از قبیل مرگ و زندگی، وسعت یا تنگی روزی، سعادت و شقاوت، خیر و شر، طاعت و معصیت و... در شب قدر تقدیر می‌کند.

براین اساس در آیه شریفه «انا انزلناه فی لیله القدر» (قدر / ۱) کلمه «قدر» دلالت بر تقدیر و اندازه‌گیری دارد و آیه شریفه «فی‌ها یفرق کل امر حکیم.» (دخان / ۶) که در وصف شب قدر نازل شده است بر تقدیر دلالت می‌کند.

زیرا کلمه «فرق» به معنای جدا سازی و مشخص کردن دو چیز از یکدیگر است و فرق هر امر حکیم جز این معنا ندارد که آن امر و آن واقعه‌ای که باید رخ دهد را با تقدیر و اندازه‌گیری مشخص سازند.

در واقع امور به حسب قضای الهی دارای دو مرحله‌اند، یکی اجمال و ابهام و دیگری تفصیل و شب قدر به طوری که از آیه «فی‌ها یفرق کل امر حکیم.» برمی‌آید شبی است که امور از مرحله اجمال و ابهام به مرحله فرق و تفصیل بیرون می‌آیند.

• نزول ملائکه و روح

طبق آیه شریفه «تنزل الملئکه والروح فی‌ها باذن ربهم من کل امر.» (قدر / ۴) ملائکه و روح در این شب به اذن پروردگارشان نازل می‌شوند.

در واقع می‌توان گفت مراد از روح، آن روحی است که از عالم امر است و خدای متعال درباره‌اش فرموده است «قل الروح من امر ربی.» (اسراء / ۸۵) دراین که مراد از امر چیست؟

البته بحث‌های مفصلی در تفسیر شریف المیزان آمده است که به جهت اختصار مبحث به دو روایت در مورد نزول ملائکه و این که روح چیست بسنده می‌شود.

۱. پیامبر اکرم (ص) فرمود:

وقتی شب قدر می‌شود ملائکه‌ای که ساکن در «سدره المنتهی» هستند و جبرئیل یکی از ایشان است نازل می‌شوند در حالی که جبرئیل به اتفاق سایرین پرچم‌هایی را به همراه دارند.

یک پرچم بالای قبر من و یکی بر بالای بیت المقدس و پرچمی در مسجد الحرام و پرچمی بر طورسینا نصب می‌کنند و هیچ مؤمن و مؤمنه‌ای دراین نقاط نمی‌ماند مگر آن که جبرئیل به او سلام می‌کند، مگر کسی که دائم الخمر و یا معتاد به خوردن گوشت خوک و یا زعفران مالیدن به بدن خود باشد.

انتهای پیام/

۲. از امام صادق علیه السلام نیز در مورد روح سؤال شده است و حضرت در پاسخ فرمودند:

 روح از جبرئیل بزرگتر است و جبرئیل از سنخ ملائکه است و روح ازآن سنخ نیست. مگر نمی‌بینی خدای تعالی فرموده: «تنزل الملئکه والروح» پس معلوم می‌شود روح غیر از ملائکه است.

• سلام و امنیت

قرآن کریم در بیان این ویژگی شب قدر می‌فرماید:

سلام هی حتی مطلع الفجر

در واقع کلمه سلام و سلامت به معنای عاری بودن از آفات ظاهری و باطنی است و جمله «سلام هی» اشاره به این مطلب دارد که عنایت الهی تعلق گرفته است به این که رحمتش شامل همه آن بندگان بشود که به سوی او روی می‌آورند و نیز به این که در خصوص شب قدر باب عذابش بسته باشد.

این یعنی عذابی جدید نفرستد و لازمه این معنا این است که دراین شب کید شیطان‌ها هم مؤثر واقع نشود چنانکه در بعضی از روایات نیز به این معنا اشاره شده است.

البته برخی از مفسرین معتقدند که مراد از کلمه «سلام» این است که در شب قدر ملائکه از هر مؤمن مشغول به عبادت بگذرند، سلام می‌دهند.

انتهای پیام/