رسمی ایرانی اسلامی برای پاک‌سازی در همه ابعاد؛ چرا «خانه‌تکانی» پای ثابت برنامه‌های آخر سال شد؟

هرساله با نزدیک شدن به عید نوروز بیشتر خانواده‌های ایرانی به خانه تکانی مشغول می‌شوند؛ اما اینکه خانه تکانی چه فلسفه‌ای دارد و از کجا وارد فرهنگ نوروزی ایرانیان شده خود داستانی بلند دارد.

حبیبه نیک‌سیرت محقق و فعال حوزه میراث فرهنگی و گردشگری در گفت‌وگو با میزان درباره تاریخچه «خانه تکانی» گفت: نوروز و خانه تکانی دو عنصری هستند که به یکدیگر متصل‌اند و از دوران باستان تا به امروز رواج داشته است. نوروز منسوب به جمشید شاه بوده و سنتی برای پاکسازی و نو شدن را با خود به همراه دارد.

وی ادامه داد: خانه تکانی در تمام کشور‌هایی که سنت نوروز باستان در آن رواج دارد به اجرا گذاشته می‌شود. نکته جالب اینکه تاجیک‌ها به آن «جاروبندان» می‌گویند. در دین اسلام نیز روایت جذابی مانند «النظافه من الایمان» که پاکیزگی را از نشانه‌های ایمان می‌داند نیز وجود دارد و به همین دلایل این رسم ادامه پیدا کرده و تا به امروز رسیده است و امیدوارم این رسم زیبا همچنان ادامه داشته باشد.

نیک سیرت تصریح کرد: نوسازی، بازسازی و پاکسازی عناصری هستند که در خانه تکانی کاربرد داشته و از عناصر اصلی آن محسوب می‌شود. اگر در خانه‌ها وسایلی کهنه‌ای وجود دارد و اهل خانه دلشان نمی‌آید در طول سال آن‌ها را به دور بیندازند در زمان خانه تکانی آن را دور می‌کنند و وسایل تازه‌ای را جایگزین می‌کنند. در رسم خانه تکانی مرسوم است تا همه زوایای خانه را تمیز کنند، جا‌هایی که تقریباً دور از دسترس است و شاید در طول سال به راحتی آنجا را آنطور که باید و شاید تمیز نمی‌کنند، در خانه تکانی مورد توجه قرار گرفته و پاکیزه می‌شود.

وی با بیان اینکه از زمان دور تا به امروز شستن فرش‌ها یکی از بخش‌های مهم خانه تکانی محسوب می‌شود گفت: در گذشته‌های دور که خانواده‌ها در خانه‌های که حیاط داشت زندگی می‌کردند، این رسم در حیاط خانه‌ها به اجرا گذاشته می‌شد و مردم فرش‌ها را در حیاط خانه‌ها می‌شستند و بر دیوار‌های کوتاه پهن می‌شد تا خشک شود. این مراسم گاهی به واسطه اعضای خانه و گاهی به واسطه افرادی که هرساله در نزدیکی عید در کوچه و خیابان‌ها با صدای بلند جار می‌زدند و آمادگی خود را برای شستن فرش و یا خانه تکانی خانه اعلام می‌کردند انجام می‌شد. اما تحولات جامعه امروز سبب شده تا فرش‌ها به قالیشویی‌ها سپرده شود.

این محقق حوزه میراث فرهنگی تصریح کرد: در گذشته‌های دور زرتشتیان معتقد بودند فروهر‌ها در آستانه فروردین به خانه‌ها می‌آیند و اگر خانه را تمیز و آراسته بینند خوشحال می‌شوند و برای برکت و شادی خانواده دعا می‌کنند. هنوز هم بسیاری از ایرانیان معتقد هستند که روح عزیزان از دست رفته‌شان شب عید به خانه می‌آید و چنانچه خانه تمیز و آراسته نباشد غصه خواهند خورد، حتی در قدیم در برخی خانه‌ها شمعی روشن کرده و این شمع تا به صبح می‌سوخت. این مهم ریشه در همان باور بازگشت ارواح گذشتگان به خانه‌ها دارد. یکی دیگر از آداب خانه تکانی کنار گذاشتن ظرف‌های ترک‌دار و لب پر بوده است. امروزه علم پزشکی نشان می‌دهد میکروب‌ها در بخش‌های لب پر و ترک‌دار رشد پیدا کرده و زمینه بیماری را فراهم می‌کند.

نیک سیرت ادامه داد: افراد در گذشته معتقد بودند روح‌های بد و شیاطین در گوشه‌های تاریک خانه ساکن می‌شوند و باید حداقل سالی یک بار آن گوشه‌ها تمیزشوند تا این شیاطین از خونه‌ها دور شوند، اما امروز مشخص شده است که شیطان کاری به تاریکی یا روشنی‌ها ندارند، ولی کثیفی به عنوان منبع بیماری‌ها شناخته شده و به همین دلیل است که خانه‌تکانی شکل گرفته و باید همه گوشه‌ها و زوایای منازل تمیز و پاک شود.

وی تاکید کرد: ایرانیان معتقدند خانه‌تکانی یکی از نظافت عمقی محسوب می‌شود و حداقل یک بار در سال باید اجرا شود. در این خانه تکانی‌ها عموماً تغییر دکوراسیون نیز انجام می‌شود که به زندگی تنوعی بیشتر داده و خانه را به محلی دلپذیر و پر از آرامش برای ساکنین تبدیل می‌کند.

جایگاه آراستگی و پاکیزگی در عید نوروز

رجبعلی لباف خانیکی، باستان شناس، کارشناس میراث فرهنگی و مدیرکل بازنشسته میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان نیز درباره رسم خانه تکانی به عنوان یکی از عناصر زیر مجموعه نوروز گفت: تاریخ تمدن ایرانی نشان می‌دهد، آداب و رسوم جشن‌های متعدد در فرهنگ ایرانی رواج داشته و همگی دارای فلسفه هستند که بر گرفته از تفکر ناب و ویژه ایرانیان است. در این میان جشن نوروز بوده که لازمه آن تغییر و تحول درونی همگام با تحولات فصل است.

وی بیان کرد: در نقش نگاره‌های کاخ تخت جمشید به خوبی المان‌هایی از رسوم قدیمی و پاسداشت بزرگترین جشن ایرانیان یعنی نوروز وجود دارد. آراستگی، پاکیزگی از جمله عناصری است که در این مراسم همواره مورد تاکید بوده و به عنوان نوعی از آداب و رسوم در بین مردم از گذشته‌های دور تا به امروز رواج داشته است. این آراستگی و نظافت همواره به عنوان بخشی از آیین‌های نوروزی شناخته می‌شده و مردم با خانه تکانی به استقبال نوروز می‌رفتند.

خانیکی در هم طنیدگی ایمان و پاکیزگی را در آیین ایرانیان مورد اشاره قرار داد و تصریح کرد: پاکیزگی عنصر و ویژگی ناگسسته با ایمان است، نکته‌ای که در آداب اسلامی و توسط ائمه (ع) همچنین پیامبر اسلام (ص) نیز به آن تاکید و اشاره شده است.

وی با بیان اینکه در ایران باستان همواره خوب زندگی کردن خوب رفتار کردن و پاکیزه بودند در دستور کار بوده است گفت: در طول زمان نحوه پاکیزگی و آراستگی در فلسفه خود تغییری نکرده و همچنان ادامه دارد، اما شیوه آن به مرور زمان و با تحولات همراه شده است. در هر صورت هنگامی که به تاریخ قدیمی و تفکر ایرانیان نگاه می‌کنیم. اهمیت پاکیزگی، زیبایی، تقارن در تار و پود زندگی ایرانیان قرار داشته است. برخی از آداب و رسوم اگرچه به صورت رسمی ثبت نشده، اما نسل به نسل به آیندگان انتقال پیدا کرده و یکی از این سنت‌ها «خانه تکانی» است.

رد پای خانه‌تکانی در شاهنامه فردوسی

یاسر موحدفرد دبیرکل بنیاد فردوسی در همین رابطه با بیان اینکه شاهنامه فردوسی سراسر تاریخ باشکوه ایران همراه با آداب و رسوم، دانش‌ها، هنر‌ها و آیین‌های ایرانیان را مطرح کرده است گفت: خانه‌تکانی را باید به عنوان بخشی از سنت‌های نوروز در نظر گرفت.

وی ادامه داد: جشن‌های ایرانی و آیین‌های باستانی همه ردپایی از فرهنگ پیشین دارد. پاک‌سازی چه به معنای عملی آن در زندگی و چه به معنای درونی برای آدمی، هر دو در آیین‌های کهن ایرانیان و دانشنامه شاهنامه فردوسی اهمیت دارد. مقوله زدودن غبار روحی و شستن کدورت‌ها از دل در شاهنامه فردوسی به درستی مورد توجه قرار گرفته است.

موحدفرد با بیان اینکه فردوسی مقوله خانه‌تکانی را به گونه‌ای ماهرانه و از بعد روحی و فکری در قالب برخی داستان‌ها مورد بررسی قرار داده است گفت: از خانه‌تکانی به گونه فیزیکی آن در محفل‌های خانوادگی و به گونه‌ای ویژه در پردیس‌ها که جایگاه آیین‌های باستانی و دادگستری بوده در شاهنامه فردوسی یاد شده است. بر پایه آیین‌های ایرانیان باستان در همان ۵ روزه پایانی سال که از ۲۵ اسفند ماه آغاز می‌شده است خانه‌تکانی‌ها در پردیس‌ها، نیایشگاه‌ها، محله‌ها و خانه‌ها رواج داشته است.

دبیرکل بنیاد فردوسی اظهار کرد: در نوروز آیین‌های دیگری مانند احترام به بزرگان و پاک کردن گرد و غبار از خانه بزرگان که زمینه‌ای برای نزدیکی دل‌ها فراهم می‌کرده و از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و هنوز هم مرسوم است. از گذشته تا کنون، خانه‌تکانی به عنوان یک خیزش اجتماعی که پاک‌سازی را در همه ابعاد در دستور کار دارد، دیده می‌شود؛ بر پایه این آیین و سنت ایران باستان مردم به یاد نیاکان و درگذشتگان به سر مزار آنها حاضر می‌شدند و به غبارروبی مزار نیاکان خود می‌پرداختند. خانه‌تکانی در آداب اسلامی نیز مورد تأکید قرار گرفته و از این رو پیوستگی میان فرهنگ ایران و اسلام سبب شده است تا این رسوم ریشه در افکار جامعه ایرانی اسلامی داشته و تا به امروز ادامه پیدا کند.

انتهای پیام/