خطر‌هایی که نوروز را تهدید می‌کند/ سفره هفت سین برای همه ایران نیست

به گزارش خبرنگار گروه جامعه ، نوروز یکی از کهن ترین جشن های ایرانی است که از دل هزاران سال حادثه و تاریخ بیرون آمده و به دست فراموشی سپرده نشده است. خاستگاه های مختلفی برای نوروز حدس زده می شود و ارقام مختلفی قدمت آن را پیش بینی می کند. نوروز حالا با مشارکت 12 کشور یکی از مهمترین پرونده های ثبتی در یونسکو نیز هست. در آستانه نوروز سراغ شبان میرشکرایی، پژوهشگر میراث فرهنگی و از فعالان در پرونده ثبت نوروز رفتیم و درباره این آیین کهن و جشن های ایرانی با او گفت و گو کردیم.

بسیاری برای قدمت نوروز اعداد و ارقام مختلفی بیان می کنند. از 2500 سال تا 7 هزار سال قدمتی است که برخی برای نوروز عنوان کرده اند. به واقع مبدا تاریخی نوروز کجاست و چه قدمت مستندی را می توان برای آن در نظر گرفت؟

براساس چیزی که امروز داریم خیلی ها معتقد هستند که نوروز با قوم آریایی به این سرزمین آمده است. عده دیگری نیز معتقدند که این جشن پیش از آریایی است. برای نوروز و جشن های مانند نوروز در فرهنگ ایران نمی شود زمان مشخصی را تعیین کرد. این جشن معقولاتی هستند که با طبیعت در ارتباط هستند. از زمانی که انسان پا به این حیطه جغرافیایی گذاشته و یک جا نشینی شده است و از زمانی که در اثر تعامل انسان با محیط زیست فرهنگ شکل گرفته، پیشینه این جشن ها را می توان دید. به همین دلیل جشن هایی که در عمق فرهنگ جا دارند و  با طبیعت در ارتباط هستند خیلی نمی توان برای آنها مبدا مشخص تعیین کرد. اساسا با این مسئله زمان گذاری مسئله دارم و زمان حاضر و آن چیزی که از نوروز در دست ماست، مهم است. 

آیا هیچ مدرکی مستند برای تاریخ نگاری نوروز وجود ندارد؟

چیزی که ما امروز آن را می شناسیم، سابقه اش به تشکیل حکومت در ایران بر می گردد. درباره تخت جمشید معتقد هستند که محوطه برای جشن نوروز ساخته شده و ما می دانیم که سابقه نوروز حداقل تا آن دوره بر می گردد.  نووروز همانطور که از اسمش مشخص است روز نو و زمان باز زنده شدن طبیعت است. این ارتباط با طبیعت است که باعث می شود نتوان مبدا تاریخی برای نوروز تعیین کرد. ممکن است اسامی تفاوت داشته باشند اما این باز زنده سازی، روز نو و نوروز است که وجود داشته. در طول هزاره ها تاریخی نوروز فراز و نشیب های زیادی را تحمل کرده است. گاهی درصدد حذف نوروز بودند و گاهی نیز آن را برجسته می کردند. تمام این این گاه و بی گاه های تاریخی نوروز ادامه پیدا کرده و به دست ما رسیده است. خیلی از جشن ها، مراسم ها و آیین های دیگری وجود داشته که به مرور زمان رنگ خاموش به خودشان دیدند اما درباره نوروز این اتفاق نیافتاده است. 

نوروز با جشن های دیگر هم ارتباط دارد و گاهی در برخی شهرها از چند ماه جلوتر پیشواز نوروز می روند تا چند ماه نوروز را گرامی می دارند. درباره این جشن ها هم توضیح دهید.

ما یک مجموعه آیین هایی در حول و حواشی نوروز داریم. نوروز یک روز نیست و مجموعه ای از اتفاقات است که از فردای شب یلدا با جشن خرم روز آغاز می شود. بعد به نوروز و تحویل سال می رسد و بعد از آن تا نیمه بهار ادامه دارد. در منطقه آذربایجان معتقد هستند که تا زمانی که توت از درخت نیافتد نوروز است. در حوزه فرهنگی شمال شرق ایران معتقد هستند که تا زمان برداشت محصول در خرداد ماه ادامه دارد. ما مجموعه از آیین ، رسم، بازی  و موسیقی را داریم که تمام مصداقی است که برای ما می تواند میراث ناملموس را مشخص کند و در حوزه زمانی نوروز وجود دارد.  عصر حاضر زندگی ما، زمان جهانی شدن و یکسان سازی است. اتفاقات عصر حاضر رفتارهای فرهنگی را تحت شعاع قرار می دهد و ما باید این آیین ها را بازشناسی، پاسداری و ترویج کنیم. در طی چند سال گذشته با برپایی نوروزگاه در استان های مختلف سعی کردیم آیین های نوروزی خاص هر استان را به مردم آن استان نمایش دهیم. رفتارهای نوروزی در هر منطقه متفاوت است. نوروزی که ما در خراسان داریم با نوروزی که در سیستان و بلوچستان با خوزستان داریم، تفاوت دارد. جز زمان تحویل سال، حتی زمان  انجام  برخی از آیین های نوروزی در مناطق مختلف، با یکدیگر فرق دارند و نوروز با این اختلافات زنده است. جهان نوروز را اگر تصور کنیم، در ایران از هر کدام یک نمونه وجود دارد. هر کدام از اقوام مختلف آیین های نوروزی دارند و مهمتر از آن در خط مرزی کشور ما تبادل فرهنگی داشتیم و این آیین گسترش داشته است و اکنون است که یک خط سیاسی برای جدا سازی کشور در بین آنها کشیده شده است. همه اینها جهان واحد فرهنگی دارند که یکی از مهمترین مشترکات آنها نوروز است.

ثبت جهانی نوروز هم تبدیل به موضوع مهمی در حوزه فعالیت های بین المللی ایران شده است. با توجه به اطلاعتان از این پرونده با توجه حضور پدرتان در ابتدای فعالیت برای نوروز و در ادامه فعالیت های خودتان، کمی از روند و اهمیت های این پرونده بگویید.

از دهه 70 به طور جدی در حوزه مردم شناسی به نوروز پرداخته شد. آن زمان دو همایش بزرگ برای نوروز در تخت جمشید و ارگ بم برگزار شد و این ها سابقه ای برای فعالیت ما در حوزه نوروزی بود. پس از کنوانسیون یونسکو برای پاسداشت میراث بشری شکل گرفت و ایران هم جزو کشورهای فعال در این حوزه بود و نوروز را به عنوان نخستین اثر خود با همراهی هفت کشور به ثبت رساند. این ثبت باعث شد که کشورهای دیگر این حوزه فرهنگی نیز درخواست پیوستن به پرونده نوروز را داشته باشند. پس از آن پرونده جدیدی نوشته شد و با حضور 12 کشور در سال 2016 نوروز دوباره با پرونده جدیدی در یونسکو ثبت شد. پرونده نوروز یکی از وسیع ترین پرونده  و دومین پرونده با مشارکت بالای کشورهای مختلف در یونسکو است. تمام المان های ارزش میراث ناملموس در نوروز وجود دارد و در این پرونده حتی کشورهایی مانند هند و پاکستان که از نظر سیاسی با هم جدال دارند، دور یک میز نشستند و با هم همکاری کردند. حالا چندین کشور دیگر نیز تقاضای پیوستن به این پرونده را دادند. کشورهایی که حتی فکر هم نمی کنید که در آن نوروز وجود داشته باشد. در حوزه زنگبار که داد و ستد دریایی با آن داریم، مغولستان و حتی چین هم می خواهند که در این پرونده حضور داشته باشند. برای حضور این کشورها، ایران به عنوان مسئول هماهنگی این پرونده باید جلسه تشکیل دهد و دوباره از ابتدا پرونده تهیه شود. این پرونده پویاست و ادامه خواهد داشت.

آیین ها و جشن های زیادی در حوزه سرزمین ایران در طول تاریخی برگزار می شده که از برخی از آنها تنها نامی باقی مانده و به دست فراموشی سپرده شده اند. ویژگی نوروز چیست که این چنین با قدرت ادوار تاریخی مختلف را تاب آورده و به حیات خود ادامه داده است؟

مهمترین ویژگی و رمز ماندگاری نوروز در موضوع تقویمی آن است. در نوروز تحول طبیعی به سمت مثبت و زنده شدن طبیعت است. ما تقویمی را داریم که از نظر دقت بی نظیر است. تقویمی که خیام جمع بندی کرده هنوز پس از او استفاده می شود و در دنیا از لحاظ دقت بی نظیر است. تحویل موضوع مهمی است و باید بدانیم که نوروز در همه جای جهان به وقت ایران گرامی داشته می شود و مانند تقویم میلادی، نیمه شب هر کشور جشن تحویل سال گرفته نمی شود. و همه این ها نشان از اهمیت موضوع تقویم است و یکی از علت های اصلی حفظ نوروز، نجومی بودن آن است.  در بین جشن های دیگر یلدا را داریم که به دلیل درون خانوادگی بودن آن حفظ شده  است. 

آیین های فرهنگی همیشه با تهدیداتی روبرو هستند. آیا این تهدیدات در حوزه نوروز نیز وجود دارد؟

خیال ما راحت است که نوروز  زنده خواهد ماند. اما باید بدانیم که تلویزیون و شبکه های مجازی بر این داشته های فرهنگی تاثیر می گذارد. فسلفه ایجاد نوروزگاه همین دغدغه بود. به طور مثال سفره هفت سین را در همه نقاط ایران نشان می دهند، این غلط است. هر منطقه سفره نوروزی دارد که ممکن است اسم آن هفت سین نباشد. وقتی رسانه فقط این سفره را نشان می دهد، آرام آرام همه گیر می شود و سفرهای نوروزی اقوام و نواحی دیگر از بین می رود. آیین ها و خرده رسم های دیگر نیز چنین اتفاقی برای آنها می افتد.