ایران به پایان پاندمی رسید؟
_ روزنامه همشهری نوشت: آمار ابتلا و مرگ به‌شدت کاهش پیدا کرده است، آیا این نشانه ورود ایران به مرحله پایان پاندمی است؟ اگر هنوز وارد نشده، چه زمانی نوبتش می‌رسد؟ این پرسشی است که در نتیجه اقدامات برخی کشور‌ها در کاهش محدودیت‌های کرونایی و برخورد با این بیماری به‌عنوان یک بیماری فصلی مثل آنفلوآنزا، مطرح می‌شود. دولت مکزیک اعلام کرده کووید-۱۹ در این کشور از مرحله پاندمی به مرحله آندمی رسیده است. اورزولا فن در لاین، رئیس کمیسیون اتحادیه اروپا هم تأکید کرده که پاندمی کرونا از وضعیت اضطراری خارج و وارد مرحله جدید و قابل مدیریت شده است.
آنتونی فائوچی، ویروس‌شناس ارشد ایالات متحده آمریکا هم از بهبود وضعیت کرونا نسبت به سال گذشته در این کشور خبر داده و گفته که آمریکا احتمالا در حال‌گذار از پاندمی به مرحله آندمی به‌عنوان یک ویروس قابل مدیریت بومی است. دانمارک هم نخستین کشور جهان است که برنامه واکسیناسیون کووید-۱۹ در جامعه عمومی خود را متوقف و اعلام کرده که این تصمیم ناشی از تحت کنترل بودن ویروس است. اما احتمالاً در پاییز نیاز به واکسیناسیون مجدد علیه کووید-۱۹ وجود خواهد داشت، زیرا ویروس همچنان به جهش‌های خود ادامه می‌دهد. با این همه، اما تدروس آدهانوم، رئیس سازمان جهانی بهداشت در این‌باره اعلام نگرانی کرده و گفته: «سطح اطلاعات ارسالی درباره زنجیره‌های آلودگی و ژنتیک رو به کاهش است. این امر ما را کور می‌کند و کمتر می‌توان الگوی انتقال و تغییر شکل ویروس را مشاهده کرد.»
وضعیت شیوع کرونا در کشور‌های مختلف، متناقض است. اروپا و آمریکا بیشتر محدودیت‌ها را کنار گذاشته‌اند، اما چین همچنان در حال اعمال قرنطینه است. در ایران هم با اینکه رقم خوردن پیک هفتم پیش‌بینی می‌شد، اما اکنون روند بیماری رو به کاهش است و آمار ابتلا و فوتی‌ها در کمترین میزان خود از ابتدای شیوع کرونا در کشور قرار دارد. بهطوریکه روز گذشته تنها ۱۱ مورد مرگ در ۲۴ ساعت گزارش شد و موارد بستری ۱۰۹ نفر بود. در همین شرایط است که علیرضا رئیسی، سخنگوی سابق ستاد ملی کرونا که پیش از این، پایان پاندمی کرونا در پایان سال‌جاری میلادی را پیش‌بینی کرده بود این بار از آغاز ورود به مرحله پایان همه‌گیری در کشور خبر می‌دهد و می‌گوید: «کشور‌هایی مثل آمریکا یا تعدادی از کشور‌های اروپایی و حتی ایران جزو کشورهایی‌اند که تا پایان سال میلادی جاری به پایان پاندمی نزدیک می‌شوند و ایران در نهایت تا پایان سال ۱۴۰۱ از مرحله پاندمی عبور خواهد کرد. البته کرونا همچنان وجود خواهد داشت، اما به‌صورت بیماری همه‌گیر نخواهد بود.»
چند نکته درباره وضعیت کرونا در ایران
بیش از ۲ سال از شروع پاندمی کرونا در دنیا می‌گذرد و حالا پاندمی، وضعیت کنترل شده‌تری دارد؛ آنهم به‌دلیل تأثیر واکسیناسیون. سخنگوی سابق ستاد ملی کرونا به همین موضوع اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «کشور‌های مختلف در حوزه‌های پیشگیری فعالیت‌شان را آغاز کردند و پس از به نتیجه رسیدن آن، واکسیناسیون در دنیا آغاز شد. پیش‌بینی می‌شد با توجه به سرعت انتقال بیماری، نیاز به واکسیناسیون بیش از ۷۵ درصدی مردم باشد تا بیماری به سرعت کنترل شود. هر چند که واکسیناسیون در حالی آغاز شد که واکسن‌ها در مرحله کارآزمایی‌های بالینی خود بودند.»
به‌گفته رئیسی، از شروع واکسیناسیون به‌ویژه پس از تزریق دوز دوم ارتفاع موج‌های بیماری کاهش پیدا کرد و پیک‌ها سبک‌تر شدند که نشان‌دهنده تحت کنترل بودن بیماری بود: «از چند ماه پیش براساس بررسی وضعیت جهانی، به این نتیجه رسیدم که تا پایان سال ۲۰۲۲، جهان در مسیر پایان پاندمی قرار می‌گیرد، اما این به معنی رها شدن از ویروس نیست، چرا که این ویروس به‌صورت هایپرآندمیک در برخی کشور‌های آفریقایی، آسیای جنوب شرقی و دیگر کشور‌هایی که موج و درگیری بیماری در آن‌ها کمتر بوده، وجود خواهد داشت و می‌تواند افراد زیادی را مبتلا کند.»
او البته تأکید می‌کند که رفتار ویروس کرونا نسبت به سایر ویروس‌ها عجیب و موذیانه است و باید آمادگی رفتار‌های غیرمنتظره آن را داشت، اما دیگر انتظار نمی‌رود که شرایط گذشته تکرار شود: «براساس شرایط پیش‌آمده در ماه‌های آینده، کرونا رفتاری مثل آنفلوآنزا خواهد داشت و با اینکه در دنیا پاندمی نخواهد ماند، اما سالانه افراد در معرض خطری خواهیم داشت که باید واکسینه شوند.»
رئیسی می‌گوید در ارتباط با وضعیت شیوع کرونا در ایران چند نکته وجود دارد که براساس الگوی موجود در دنیا می‌توان آن‌ها را مطرح کرد: «در کشور ما هم قطعا پایان پاندمی رخ می‌دهد و بیماری دیگر به‌صورت همه‌گیر نخواهد بود. وضعیت می‌تواند به‌گونه‌ای باشد که مثلا در یک استان بیماری گزارش شود، اما مرگی ثبت نشود. مرگ‌های کرونا برای کسانی رخ خواهد داد که بیماری‌های زمینه‌ای سختی دارند یا واکسن‌شان را به صورت کامل تزریق نکرده‌اند. ما حداکثر امسال و سال آینده نیاز داریم که مردم واکسن سالانه کرونا را دریافت کنند.»
معاون بهداشت دولت دوازدهم، تأکید بر تزریق دوز چهارم و دوز‌های بعدی کرونا را اشتباه عنوان می‌کند و می‌گوید: «بهتر بود به جای اینکه بگوییم دوز چهارم تزریق شود، اعلام می‌شد که در سال ۱۴۰۱، افراد صرف‌نظر از اینکه چند دوز واکسن زده‌اند، باید یک دوز دیگر واکسن دریافت کنند. به‌ویژه اگر ۴ تا ۶ ماه از آخرین واکسیناسیون‌شان گذشته باشد. در سال ۱۴۰۲ و پایان پاندمی هم نیاز است این کار تکرار شود. بعد از آن هم مثل آنفلوآنزا فقط افراد دارای بیماری زمینه‌ای، مادران باردار، سالمندان واکسینه شوند.»
او درباره اینکه آیا بعد از پایان پاندمی، مردم می‌توانند بدون ماسک و رعایت پروتکل‌ها به زندگی عادی خودشان برگردند هم می‌گوید: «در پایان پاندمی و تزریق واکسن سالانه، سال ۱۴۰۲ می‌توان به سمت حذف ماسک پیش رفت. تا پیش از این عنوان می‌شد که تمام افراد در دوران کرونا در خانه بمانند، اما پس از پایان پاندمی در کشور توصیه این خواهد بود که فقط افراد مبتلا در خانه بمانند و سایر افراد تردد داشته باشند. البته هشدار برای افرادی که بیماری زمینه‌ای دارند همچنان وجود دارد که از حضور در جمع به‌صورت حفاظت‌نشده خودداری کنند. اما زمانی که واکسن ۱۴۰۲ را زدیم می‌توان انتظار حذف تدریجی ماسک‌ها را داشت و حضور در تجمعات راحت‌تر خواهد بود. این توصیه‌ها به هیچ عنوان برای الان و تا پایان سال نیست و باید همچنان استفاده از ماسک و رعایت پروتکل‌ها وجود داشته باشد.»
ویروس در حال تغییر از پاندمی به آندمی است
آنطور که متخصصان می‌گویند، ویروس در حال بروزرسانی خود با زندگی انسان و تغییر از پاندمی به آندمی است، اما نکته مهم این است که اگر جهش تصادفی در ویروس رخ دهد که بیماری‌زایی بیشتری داشته باشد با توجه به انتقال شدید آن می‌تواند منجر به فاجعه شود، به همین دلیل نباید اجازه داد ویروس فرصت چندانی برای گردش در جامعه داشته باشد. این نکته‌ای است که علی میلانی، عضو انجمن ایمنی‌شناسی و آلرژی ایران به آن اشاره می‌کند و می‌گوید: «از میان زیرسویه‌های اومیکرون که همچنان سویه غالب در دنیاست ۲ زیرسویه BA۱ و BA۲ اهمیت زیادی برای ما دارد. زیرسویه اول به‌دلیل تغییرات در اسپایک ویروس قدرت چسبندگی بیشتری در ناحیه تنفسی فوقانی داشتند. در نوع دوم هم ما با فرم بهتری مواجه شدیم به علاوه اینکه علائم، شدت و قدرت بیماری را هم مانند زیر سویه اولیه داشت. حتی در برخی کشور‌های اروپایی ازجمله دانمارک محدودیت‌ها را حذف کردند که بیماری در جامعه چرخش کند. افرادی که به این فرم از بیماری مبتلا می‌شوند در تزریق دوباره واکسن‌های mRNA مؤثر هستند.»
به‌گفته این ایمونولوژیست درباره دیگر واکسن‌ها مثل آسترازنکا و سینوفارم این مسئله مطرح نیست و نیاز به بروزرسانی نداشتند: «در مدت شیوع اومیکرون واکسن‌های بر پایه ویروس ضعیف شده در کشور‌هایی ازجمله ایران، شیلی، چین و... بسیار مؤثر بودند. مقایسه آمار مرگ‌ومیر در ۲ کشور ایران و اسپانیا می‌تواند به خوبی این وضعیت را نشان دهد که جمعیت ۲ برابری ایران در مقابل اسپانیا در مواجهه با BA۲ آمار مرگ بسیار کمتری داشتند که یکی از دلایل مهم آن واکسیناسیون مردم ایران با واکسن‌های ویروس ضعیف شده بود.»
میلانی تأکید می‌کند که نباید فراموش کرد مهم‌ترین کار واکسن ممانعت از ابتلا به فرم‌های شدید بیماری است، به همین دلیل باید تزریق دوز‌های یادآور انجام شود: «در کنار آن، اما رعایت پروتکل‌های بهداشتی و ماسک ضرورت دارد. ویروس زمانی که در برابر سیستم ایمنی بدن قرار می‌گیرد جهش می‌کند و این جهش‌ها به نفع ما نیست. البته هم‌اکنون عامل نگرانی درباره زیرسویه‌های اومیکرون وجود ندارد و سرایت بیماری کم شده و این نشان‌دهنده حرکت بیماری برای خروج از همه‌گیری است.»
این متخصص درباره قرنطینه‌های اجباری در کشور چین برخلاف سایر کشور‌ها هم توضیح می‌دهد: «این کشور جمعیت بسیار زیادی دارد و با چرخش بیماری احتمال جهش ویروس وجود داشت؛ بنابراین سیاست قرنطینه با هدف جلوگیری از گردش ویروس، مناسب است.
چین دارای تنوع نژادی، تراکم جمعیتی و ارتباط گسترده است و نمی‌توان آن‌ها را با یک کشور اروپایی مثل دانمارک مقایسه کرد.» میلانی همچنین به تأثیر مثبت گرم‌تر شدن هوا درباره بیماری هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «در فصل‌های گرم سال وضعیت ما نسبت به بیماری بهتر است چرا که میزان ویتامین D بدن افزایش پیدا می‌کند که نقش ایمنی‌زایی بسیار قوی‌تری دارد. به همین دلیل کشور‌ها می‌توانند براساس شرایط اقلیمی و تراکم جمعیت تصمیمات خاصی را داشته باشند.»
برای اعلام آغاز پایان پاندمی، زود است
حمید سوری، اپیدمیولوژیست و رئیس کارگروه پیشگیری و بهداشت ستاد ملی مقابله با کرونا، اما نظر دیگری درباره پایان پاندمی کرونا دارد. او می‌گوید: «در گزارشی که از فائوچی، رئیس مرکز مقابله با بیماری‌های عفونی آمریکا، درباره وضعیت شیوع کرونا در آمریکا و آغاز پایان پاندمی کرونا منتشر شد یک سوءبرداشتی صورت گرفت و همه تصور کردند که منظور او پایان پاندمی در این کشور است. این سوءبرداشت به‌دلیل ترجمه اشتباه از صحبت‌های فائوچی بود.»
براساس اعلام سوری، فائوچی در گزارش‌اش تأکید کرده بود که آمریکا در حال وارد شدن به فاز دیگری از بیماری است و این به معنی پایان پاندمی نیست: «اینکه برخی می‌گویند در کشور خودمان هم در حال ورود به دوره پایان پاندمی هستیم، درست نیست. برای اعلام این موضوع باید یکسری از عوامل دست به‌دست هم بدهند، اولا اینکه باید الگوی اپیدمی از حالت جامعه‌ای به خوشه‌ای برسد. یا زنجیره انتقال به‌طور کامل قطع شود. در کنار آن باید تعداد افراد حساس و پرخطر مستعد ابتلا، آنقدر کم شود که دیگر ویروس میزبانی نداشته باشد. من بر این باور نیستم که ما در مرحله پایان اپیدمی قرار داریم.»
به‌گفته این اپیدمیولوژیست، هم‌اکنون واریانت‌های جدید با زیرسویه‌هایشان، بیماری‌زایی بالایی ندارند، به همین دلیل میزان مرگ، بستری و ابتلا کاهش پیدا کرده، اما نگاهی به کشور‌های دیگر نشان می‌دهد که اخیرا موارد ابتلا رو به افزایش بوده است. بهطوریکه در ۲، ۳ روز گذشته، تعداد کشور‌هایی که دچار خیزش بیماری‌شده‌اند به ۲۵ کشور رسیده، درحالی‌که تعداد این کشور‌ها در هفته گذشته، ۱۹ کشور بوده است.
سوری معتقد است که در کشور اقدام جامعی برای پایان اپیدمی صورت نگرفته که بتوان پایان پاندمی را اعلام کرد: «یکی از مهم‌ترین نشانه‌ها برای ورود به دوره پایان پاندمی این است که در دوره بیماری، یعنی ۱۴ روز، هیچ مورد ابتلای جدیدی ثبت نشود.
نمی‌توان تنها براساس تعداد مرگ و بستری شرایط را سنجید؛ اقدامی که هم‌اکنون در کشور در حال انجام است. در جهان زیرسویه‌های BA۴ و BA۵ دیده شده و در ایران BA۳ هم گزارش شده است، ممکن است این سویه‌ها ما را به خیزش بعدی برساند.
به‌هرحال ماهیت اپیدمی به این صورت است. مگر اینکه ویروس به‌صورت ذاتی، به مرحله‌ای برسد که قدرت بیماری‌زایی آن پایین بیاید. چرا که ما هم‌اکنون شاهد جهش‌های جدی و جدیدی هستیم که منجر به خیزشی در کشور‌ها شده است.»
سوری تأکید می‌کند که نباید مشوق عادی‌انگاری در جامعه بود: «خیلی زود است برای اینکه بگوییم وارد پایان پاندمی شده‌ایم، بخشی از این صحبت‌ها، برداشت‌های شخصی است، ما در کشور نظام بیماریابی فعالی نداریم، بسیاری از بیماران بدون علامت‌اند یا به‌دلیل خفیف بودن بیماری، مراجعه نمی‌کنند.»
او از نبود نظام بیماریابی فعال در کشور انتقاد می‌کند و می‌گوید: «هم‌اکنون میزان مولد پایه در کشور براساس اعلام مجامع بین‌المللی ۱.۵ است و تا زمانیکه به زیر یک نرسد نمی‌توان گفت که در حال ورود به دوره پایان پاندمی هستیم. شاخص میزان مولد پایه، شاخص مهمی است که نشان‌دهنده سرعت گسترس اپیدمی در جامعه است، اگر این شاخص معادل یک باشد، یعنی سرعت افزایش موارد ابتلا کم شده، اگر به زیر یک برسد، یعنی موارد ابتلا کاهش پیدا کرده است. زمانیکه می‌گوییم این شاخص برای کشور ما ۱.۵ است، یعنی سرعت چرخش ویروس بالاست و تعداد مبتلایان جدید نسبت به قبل زیاد است، اما خیلی‌ها بی‌علامت‌اند.»
او به میزان واکسیناسیون در کشور و تأثیر آن در ایمن شدن جامعه هم اشاره می‌کند: «گفته می‌شود در ایران ۷۵ درصد جامعه ۲ دوز واکسن را تزریق کرده‌اند، این عدد نشان می‌دهد که از کل جمعیت، ۲۵ درصد هنوز واکسیناسیون‌شان کامل نشده است. همچنین اعلام می‌شود که میزان اثربخشی واکسن‌های موجود در کشور، حدود ۷۰ درصد است، بنابراین از جمعیتی که واکسینه شده‌اند، ۵۰ میلیون نفر ایمن شده‌اند و ۳۵ میلیون نفر همچنان در گروه افراد پرخطر قرار دارند که می‌توانند میزبان‌های جدید ویروس باشند. مسئله اینجاست که ما در ارتباط با ویروس کرونا نمی‌دانیم که حملات دشمن کم شده یا اینکه برای همیشه ضعیف شده است.»