صمیمی، مثل زبان مادری

_ روزنامه همشهری نوشت: هر ۱۴ روز یک‌بار یک زبان در جهان می‌میرد و براساس آمار‌های رسمی سازمان یونسکو، بیش از ۵۰ درصد از ۷۱۰۰ زبان شناخته شده دنیا در آستانه نابودی هستند. زبان‌شناسان باور دارند بیش از نیمی از زبان‌هایی که در سراسر جهان رواج دارد، کمتر از ۱۰۰ سال آینده از بین می‌روند. در ایران هم اوضاع بهتر از جهان نیست. طبق آمار موجود ۷۶ زبان زنده در ایران وجود دارد که بنابر اعلام اطلس زبان‌های در معرض خطر جهان بیش از ۲۰ مورد از آن‌ها در معرض خطر و انقراض قرار دارند درحالی‌که کارشناسان ایرانی این عدد را درست نمی‌دانند و معتقدند حدود نیمی از این زبان‌ها با درجه‌های مختلف در معرض نابودی قرار دارند.

با وجود این، فقط یک زبان و ۴ گویش در فهرست در معرض خطر اداره ثبت و پاسداری میراث‌فرهنگی ناملموس ثبت شده است. امروز (۲۱ فوریه)، روز جهانی زبان مادری است؛ روزی که یونسکو در سال۱۹۹۹ به‌منظور کمک به تنوع زبانی و فرهنگی آن را نامگذاری کرد. به همین مناسبت نگاهی به زبان‌ها و گویش‌های ثبت ملی شده و همچنین زبان‌ها و گویش‌های در معرض خطر ایران داشته‌ایم.

در معرض خطر‌ها

طبق اعلام اتنولوگ (دانشنامه معتبر جهانی درباره تعداد گویشوران یک زبان) بیش از ۸۱ درصد از جمعیت ایران به یکی از زبان‌های فارسی، کردی، لری، گیلکی، مازندرانی، بلوچی، لکی، تاتی و تالشی و... و حدود ۲۰ درصد هم به زبان ترکمنی، ترکی خراسانی، ترکی قشقایی، عربی، ارمنی، آشوری و... صحبت می‌کنند.

یونسکو زبان‌ها و گویش‌های در خطر نابودی را به ۶گروه زبان‌های امن، زبان‌های باثبات، ولی در معرض تهدید، زبان‌های آسیب‌پذیر، زبان‌های در معرض خطر، زبان‌های شدیدا در معرض خطر، زبان‌های کاملا در معرض خطر و زبان‌های منقرض شده تقسیم کرده است.

در این میان طبق اعلام اطلس زبان‌های در معرض خطر جهان، ۲۴زبان یا گویش در ایران جز آمار با خطر بالا هستند؛ ۲زبان لشان ددان (آرامی) و هولالولا منقرض شده‌اند و در مجموع ۳زبان سنایا، مانداییک، کورشی در شرایط بحرانی، ۲زبان نطنزی، نایینی به‌شدت در خطر نابودی، ۱۴زبان تاتی، آرامی، هورامی، جیدی، وفسی، آشتیانی، سمنانی، خوانساری، گزی، دری زرتشتی، سوی، بشاگردی، اچمی، سیوندی در معرض خطر و ۳زبان تالشی، خلجی و ترکی خراسانی در وضعیت آسیب‌پذیر قرار دارند.

نکته جالب، اما اینکه، با وجود فهرست بلندبالای زبان‌ها و گویش‌های در معرض خطر تاکنون زبان محلی لوترسیلییری (یکی از زبان‌های محلی مازندران) در فهرست زبان‌های در معرض خطر از بین رفتن ثبت شده است. در این فهرست ۴ گویش مراغی (منطقه آذربایجان)، کم‌زاری (هرمزگان)، تاتی (قزوین) و ابیانه (اصفهان) نیز به چشم می‌خورند.

۴ زبان ثبت ملی شده

از مجموع زبان‌های مورد استفاده در ایران به جز زبان‌های رایج که البته ثبت هم نشده‌اند، فقط ۴ زبان سمنانی (سِمَنی زِفون)، سنگری، سرخه‌ای (سورچی زِفون) و لکی در فهرست میراث ناملموس وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به ثبت ملی رسیده است.

همچنین ۱۴ گویش تالشی (گیلان)، هورامی (کردستان و کرمانشاه)، خویینی (زنجان) زبان‌های محلی نواحی خلیج‌فارس، راجی (دلیجان استان مرکزی)، کردی کرمانجی (خراسان شمالی و رضوی)، استرآبادی (گلستان)، ولاتی (اصفهان)، کرشی (هرمزگان)، نهاوندی (همدان)، گزی (اصفهانی)، میمه‌ای (اصفهان) کنی (تهران) و سبزواری (خراسان رضوی) نیز در فهرست میراث ناملموس به ثبت رسیده‌اند؛ ثبتی که البته هنوز برای این زبان‌ها و گویش‌ها اتفاقات مثبتی رقم نزده است.

هرچند طبق اعلام مصطفی پورعلی، مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی هدف اصلی کنوانسیون پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکو ثبت گویش‌هاست که در انتقال میراث ناملموس نقش دارند. با وجود این، نباید فراموش کرد زبان وسیله‌ای برای انتقال میراث فرهنگی ناملموس است و به همین دلیل اهمیت زیادی دارد. از سوی دیگر، بنابر اهدافی برای شکل‌گیری این کنوانسیون ذکر شده با ثبت ملی میراث ناملموس و با حفظ و حراست از آن‌ها می‌توان جلوی زوال، کم‌رنگ شدن و تخریب‌شان را گرفت.

اهمیت ثبت برای حفظ زبان‌های مادری

رئیس مرکز مطالعات منطقه‌ای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس در آسیای غربی و مرکزی تحت نظارت یونسکو اهمیت حفظ زبان‌های مادری یا گونه‌های زبانی را حفظ تنوع فرهنگی می‌داند و می‌گوید: بخش عمده‌ای از فرهنگ با زبان متجلی می‌شود.

رضا سجودی با تاکید بر اینکه کنوانسیون ۲۰۰۳ (کنوانسیون پاسداری از میراث ناملموس) هیچ زبانی را به صورت جهانی ثبت نمی‌کند، می‌افزاید: با وجود این کنوانسیون لالایی‌ها، نوا‌های کار، موسیقی و ... و میراث ناملموسی را به ثبت می‌رساند و از این طریق موجب پاسداری از زبان‌هایی که این میراث از آن‌ها متجلی شده است هم می‌شود.

به گفته رئیس مرکز میراث ناملموس تهران، کنوانسیون به دولت‌ها نیز اجازه داده است که زبان یا دامنه‌های دیگری که راهی برای ثبت میراث ناملموس هستند را نیز ثبت کند.

سجودی با اشاره به ثبت ملی برخی زبان‌ها در ایران توضیح می‌دهد: وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به ثبت ملی زبان‌ها و گویش‌ها اقدام می‌کند که این ثبت، چون با مستندسازی همراه است می‌تواند به معرفی و حفظ زبان‌های مادری کمک کند.

او البته به اختلاف نظر درباره تعریف زبان، گویش و لهجه نیز اشاره می‌کند و می‌افزاید: تعداد سخنگویان هر زبان و همچنین امکان انتقال بین نسلی ۲ عامل اصلی هستند که تعیین می‌کنند چه زبانی در معرض خطر است. ما زبان‌هایی داریم که ده‌ها هزار سخنگو دارند، اما نسل بعدی تمایلی به فراگیری آن ندارند و از سوی دیگر زبان‌هایی با کمتر از هزار سخنگو داریم که اتفاقا جامعه علاقه‌مند به حفظ و استمرار آن است.