حال یوز‌های ایرانی به شماره افتاد/ انقراض در کمین یوزپلنگ ایرانی
_ روزنامه خراسان نوشت: اگر می‌خواهید خلاصه این گزارش را که درباره حال یوز‌های ایرانی است، در یک جمله بخوانید باید بدانید که: «حال یوز ایرانی نه تنها بد که فاجعه بار و فوق بحرانی است و بعد از شیر ایرانی و ببر مازندران به سمت انقراض می‌تازند!» متاسفانه این واقعیتی است که معاون تنوع زیستی سازمان محیط زیست هم به آن اشاره کرده است. حسن اکبری گفته اکنون تنها ۱۲ قلاده یوزپلنگ در کشور باقی مانده اند که ۳ قلاده از آن‌ها ماده بالغ هستند، این در حالی است که در اواخر دهه ۸۰ در کشورمان حدود ۱۰۰ قلاده یوزپلنگ ایرانی داشتیم. به هر حال در این گزارش سعی داریم ضمن معرفی یوز ایرانی به دلایلی که باعث شده سرنوشت این حیوان به این حال و روز بیفتد اشاره کنیم.
تاریخچه یوز‌های ایرانی
حال یوز‌های ایرانی خوب نیست و جمعیت آنان روزبه‌روز در حال کاهش است و بیم آن می‌رود این حیوانات زیبا و خاص که ایران تنها زیستگاه آن‌ها در آسیاست، به‌زودی به جمع جانوران منقرض‌شده اضافه شوند. یوزپلنگ زمانی در اکثر نقاط آسیا از شبه‌قاره هند تا افغانستان، ترکمنستان و ایران تا شبه‌جزیره عربستان و سوریه پراکنده بود، اما اکنون در فهرست جانوران در آستانه انقراض اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت قرار دارد و منحصر به نواحی دورافتاده‌ای در بیابان‌های ایران شده است.
آخرین گزارش مستند از یوزپلنگ در هندوستان به سال ۱۹۷۴ برمی‌گردد؛ از آن زمان به بعد یوزپلنگ به همان سرعتی که می‌دود از سرتاسر قلمروی خود ناپدید شد. امروزه ایران آخرین پناهگاه یوزپلنگ آسیایی در دنیا به شمار می‌رود و به این دلیل به یوزپلنگ آسیایی، یوزپلنگ ایرانی هم می‌گویند.
آخرین وضعیت یوزپلنگ ایرانی
متاسفانه باید بگوییم که جمعیت یوزپلنگ ایرانی طی ۶۰ سال گذشته از ۳۰۰ قلاده به ۱۲ قلاده کاهش یافته است. البته این آمار توسط حدس‌های کارشناسی و به وسیله دوربین‌های تله‌ای به کار رفته در زیستگاه این جانداران به دست آمده است. این دوربین‌ها هنگام حضور یوزپلنگ، عملیات عکس‌برداری را به‌صورت اتوماتیک انجام می‌دهند و پس از ارائه عکس به کارشناسان حیات وحش، شمارش یوزپلنگ‌ها با توجه به خال‌های آن‌ها صورت می‌گیرد چراکه خال‌های این جانوران مانند اثرانگشت انسان، منحصربه‌فرد است. شاید به دلیل توانایی بالا در شکار و داشتن قابلیت‌های فوق‌العاده‌ای مانند سرعت بالا، شما به این فکر بیفتید که چگونه ممکن است یوزپلنگ‌های ایرانی تا این اندازه در خطر انقراض قرار بگیرند. اما باید بدانید که عوامل بسیار متعددی در بقای یک جانور نقش دارند که تنها یکی از آن‌ها توانایی شکار یا تامین غذاست.
دلایل انقراض یوز ایرانی
بنا بر داده‌های سازمان حفاظت از محیط‌زیست، بیشترین تلفات یوزپلنگ‌ها در ایران بین سال‌های ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۲ اتفاق افتاده است. فعالیت‌های آماری این سازمان، جمعیت کل یوزپلنگ‌های ایرانی را در سال ۱۳۷۶، ۵۰ تا ۱۰۰ قلاده برآورد کرده بود. این جمعیت در سال ۱۳۸۳، ۵۰ تا ۶۰ قلاده و در سال ۱۳۸۷، ۷۰ تا ۱۰۰ قلاده تخمین زده شده بود و حالا مسئولان محیط زیست کشور از باقی ماندن تنها ۱۲ قلاده یوزپلنگ خبر می‌دهند.
اما دلیل این سیر انقراضی یوزپلنگ‌ها در کشورمان چیست؟ به گفته کارشناسان، یوزپلنگ ایرانی جانوری است که در شرایط اسارت جفت‌گیری نمی‌کند، احتمال مرگ توله‌ها و نرسیدن به سن زادآوری بسیار بالاست، به دلیل تمایل به مهاجرت و پیمودن مسافت‌های طولانی، حفاظت کردن از آن‌ها بسیار دشوار است و موارد دیگر که محافظت از آن‌ها را سخت می‌کند. همچنین برخی از عوامل انسانی که موجب کاهش چشمگیر جمعیت آن‌ها شده است به شرح زیر است:
۱- تخریب زیستگاه
مرتضی اسلامی، عضو موسسه انجمن یوزپلنگ ایرانی تخریب زیستگاه یوزپلنگ را یکی از عوامل انقراض این حیوانات می‌داند و معتقد است با این روند حتی اگر جمعیت یوز احیا شود، دیگر زیستگاهی وجود ندارد که بخواهد یوزپلنگ در آن منطقه ادامه حیات دهد. او مجوز اکتشاف معادن در زیستگاه‌های یوزپلنگ ایرانی را یکی از عوامل انقراض می‌داند.
۲- استفاده از تله و طعمه مسموم
در ۹ شهریور ۱۳۷۳ ماده یوزپلنگی که به همراه سه توله‌اش برای خوردن آب به نزدیکی شهر بافق آمده بودند، هدف حمله چند فرد غیربومی با چوب و سنگ قرار گرفتند. در این ماجرا دو توله یوز کشته شدند.
۳- شکار غیر مجاز
متاسفانه برخی اقدام به شکار این حیوان می‌کنند. البته تصاویر زیادی از شکار پلنگ ایرانی توسط شکارچیان که آن هم متاسفانه در خطر انقراض است در فضای مجازی دیده می‌شود.
۴- تصادفات جاده‌ای
با این که تمام جمعیت یوزپلنگ‌های ایرانی در مناطق حفاظت شده زندگی می‌کنند، ۷۰ درصد از آمار مرگ و میرشان به دلیل تصادفات جاده‌ای است. طی یک دهه اخیر در ایران، ۲۷ یوزپلنگ توسط عوامل انسانی مختلف از پا در آمده‌اند که حداقل ۱۱ مورد آن بر اثر برخورد با خودرو‌های عبوری بوده است. تا به حال یوز‌های مختلفی در جاده‌های توران، بافق و دره انجیر قربانی تصادف با وسایل نقلیه شده اند. حداقل شش یوز در جاده منطقه حفاظت شده کالمند، جاده یزد - بندرعباس بر اثر تصادف با وسایل نقلیه عبوری کشته شده‌اند.
۵- سگ‌های ولگرد
یکی دیگر از علل انقراض یوزپلنگ ایرانی سگ‌های ولگردی هستند که به توله یوزها حمله می‌کنند. مرتضی پورمیرزایی، مدیرعامل انجمن یوزپلنگ ایرانی در این باره گفته: «از دلایل انقراض یوزها، حضور دام و مشخصا سگ و گرگاس در زیستگاه‌های یوزهاست.»
آخرین اقدامات برای حفظ یوزپلنگ ایرانی
سال ۲۰۰۱ میلادی، نقطه آغاز تلاش‌ها برای بقای یوزپلنگ ایرانی بود که با همکاری سازمان حفاظت محیط زیست و برنامه توسعه سازمان ملل کلید خورد. عمده فعالیت‌های زیست‌محیطی این سازمان‌ها در پنج منطقه پارک ملی توران، پارک ملی کویر در استان سمنان، منطقه حفاظت شده بافق و پناهگاه‌های حیات‌وحش دره انجیر و نایبندان در استان یزد بود؛ جایی که تخمین زده می‌شود ۸۰ درصد جمعیت یوز‌های ایرانی را در بر می‌گیرد. از جمله اقدامات مشترک سازمان حفاظت محیط زیست و برنامه توسعه سازمان ملل، راه‌اندازی پروژه رادیو تله‌متری و نصب گردنبند ردیاب برای یوزپلنگ‌ها در سال ۲۰۰۷ بود که به کسب اطلاعات ارزنده‌ای در باره زیستگاه، توقفگاه، مسیر‌های رفت‌و‌آمد و مهاجرت یوزها منجر شد. سال ۱۳۸۶ با ابتکار «انجمن یوزپلنگ ایرانی»، روز ۹ شهریور به عنوان روز ملی یوزپلنگ پیشنهاد شد و از آن سال در سراسر جهان بزرگداشتی به مناسبت این روز برای حفظ یوزپلنگ برگزار می‌شود.
در سال ۱۳۹۵ هم معاون دفتر توسعه ملل متحد از کمک ۴۷ هزار دلاری سازمان ملل برای حفظ و صیانت از یوز ایرانی خبر داده بود. در سال‌های اخیر فعالیت رسانه‌ها و مطالب کتاب‌های درسی، سبب پدیدآمدن عزم عمومی برای حمایت از یوزپلنگ ایرانی شده است. با این حال، نقش بستن طرح یوزپلنگ بر پیراهن تیم ملی فوتبال ایران در جام جهانی ۲۰۱۴ برزیل، توجهات بیشتری را به مسئله انقراض یوز ایرانی جلب کرد. گرچه انتخاب سهوی طرح یوز آفریقایی به‌جای یوز ایرانی سبب بروز برخی حواشی جانبی شد، نفس این عمل بازخورد‌های مثبت فراوانی داشت.
چند نکته درباره یوز ایرانی
۱- یوزها در حدود ۱۸ ماهگی از مادر خود مستقل می‌شوند تا بتوانند گستره جدیدی برای خود بیابند.
۲- یوز آسیایی دارای قابلیت ویژه‌ای برای وفق دادن خود با شدت دمای آب و هواست. یوز آسیایی از ۲۰ درجه زیر صفر در زمستان تا ۵۰ درجه بالای صفر در کویر ایران را در تابستان تحمل می‌کند.
۳- مطالعات نشان داده از هر ۲۰ توله یوزپلنگی که در طبیعت به دنیا می‌آیند، تنها یکی به ۱۸ ماهگی می‌رسد.
۴- از سال ۱۳۸۰ تاکنون، حداقل ۷۵ یوزپلنگ در مناطق مختلف ایران به دنیا آمده‌اند.
۵- بیش از ۸۰ درصد غذای یوزها را علف‌خواران وحشی و کمتر از ۱۰ درصد را پستانداران کوچک جثه تشکیل می‌دهند.
۶- یوزپلنگ به ندرت بیش از ۱۰ سال عمر می‌کند، اما یوزپلنگی به نام جنگال در منطقه نایبندان ۱۴ سال عمر کرد. جنگال به عنوان مسن‌ترین یوزپلنگ در دنیا شناخته شده است.
کلام آخر
در هر سرزمینی حیواناتی وجود دارند که نماد کشورشان هستند، به نظر می‌رسید پس از انقراض شیر ایرانی و ببر مازندران، این جایگاه به یوزپلنگ ایرانی برسد، اما با آن چه که امروز از آخرین وضعیت یوزپلنگ‌های ایرانی شاهد هستیم، شاید تا یک دهه بعد غیر از نام آن ها، دیگر اثری از یوز‌های ایرانی نماند. هرچند «تا ریشه در آب است، امید ثمری هم هست» و نباید امیدمان را برای احیای مجدد یوزپلنگ ایرانی در طبیعت از دست بدهیم و همه مان برای حفظ این حیوان دوست داشتنی و زیبا تلاش کنیم.
