پسماند‌های الکترونیک؛ خطری که هنوز جدی نگرفته‌ایم

_ روزنامه جام‌جم نوشت: وقتی صحبت از پسماند می‌شود اولین ترکیباتی که به ذهن‌مان می‌رسد پسماند‌های پلاستیکی و شیشه‌ای و کاغذی است، اما دسته مهمی از پسماند‌ها از صنایع بزرگ الکتریکی و الکترونیک ناشی می‌شوند که به‌شدت می‌توانند سلامت ما و البته کره‌زمین را به خطر بیندازند. محصولات الکتریکی و الکترونیک از شاخصه‌های مهم توسعه جهانی محسوب می‌شوند که طیف وسیعی از محصولات در زندگی روزمره را دربرمی‌گیرند. این محصولات می‌توانند در خانه، محل کار و ... در سراسر جهان مورد استفاده باشند و به همین دلیل صنعت الکترونیک از بزرگ‌ترین و سریع‌ترین صنایع تولیدی جهان محسوب می‌شود. امروزه پسماند‌های الکتریکی و الکترونیک سریع‌ترین رشد پسماند (حدود ۴درصد در سال) را به خود اختصاص داده‌اند.

در گفت‌وگو با دکتر احمد یاری، مدرس دانشگاه و مشاور صنایع در حوزه سلامت، ایمنی و محیط‌زیست (HSE) مروری بر پیامد‌های انباشت و بازیافت‌نکردن صحیح این نوع پسماند‌ها بر سلامت کره‌زمین خواهیم داشت.

منظور از پسماند‌های الکترونیک چیست؟

تجهیزات الکتریکی و الکترونیک (EEE) شامل طیف وسیعی از محصولات با مدار یا قطعات الکتریکی با منبع تغذیه یا باتری است. تقریبا در هر خانه یا محل کاری از محصولاتی مانند لوازم برقی آشپزخانه، اقلام حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات مانند گوشی‌های تلفن‌همراه و ثابت، رایانه‌های رومیزی، لپ‌تاپ، چاپگر‌ها، انواع لوح‌های فشرده یا سی‌دی و ... استفاده می‌شود. علاوه‌بر استفاده روزمره خانگی و تجاری، تجهیزات الکترونیک به‌طور فزاینده‌ای در حمل‌ونقل، بهداشت، سیستم‌های امنیتی و حتی تولیدکنندگان انرژی‌های سبز مورد استفاده قرار می‌گیرند. به‌تدریج و با پیشرفت فناوری، محصولات سنتی مانند لباس و مبلمان نیز به قطعات الکتریکی مجهز می‌شوند. بر اساس آنچه گفته شد تعریف پسماند‌های الکترونیک بسیار گسترده است و شامل محصولات زیادی می‌شود.

کدام دسته از وسایلی که ما در زندگی روزانه استفاده می‌کنیم در گروه‌های اصلی تولیدکننده پسماند‌های الکترونیک قرار می‌گیرند؟

این وسایل در چند دسته کلی تقسیم می‌شوند:

تجهیزات تبادل دما: بیشتر به‌عنوان تجهیزات خنک‌کننده و منجمدکننده شناخته می‌شوند. شامل یخچال، فریزر، کولر گازی و پمپ‌های حرارتی.

صفحه نمایش یا مانیتور: شامل تلویزیون، مانیتور، لپ‌تاپ، نوت‌بوک و تبلت.

لامپ: شامل لامپ‌های فلوئورسنت، لامپ‌های تخلیه با شدت بالا و لامپ‌های ال‌ای‌دی.

تجهیزات بزرگ: شامل ماشین لباسشویی، خشک‌کن لباس، ماشین ظرفشویی، اجاق‌برقی، ماشین‌های چاپ بزرگ، تجهیزات کپی و پنل‌ها یا صفحه‌های تولید انرژی از نور.

تجهیزات کوچک: شامل جاروبرقی، مایکروویو، تجهیزات تهویه، توستر، کتری‌برقی، ریش‌تراش برقی، ترازو، ماشین‌حساب، دستگاه‌های رادیویی، دوربین فیلمبرداری، اسباب‌بازی‌های برقی و الکترونیک، ابزار‌های کوچک الکتریکی و الکترونیک، وسایل کوچک پزشکی، ابزار‌های کوچک نظارت و کنترل.

تجهیزات کوچک فناوری اطلاعات و مخابرات: شامل تلفن‌های همراه، دستگاه‌های موقعیت‌یابی جهانی یا جی‌پی‌اس، ماشین‌حساب جیبی، روترها، رایانه‌های شخصی، چاپگر‌ها و تلفن‌ها.

منظور از مدیریت پسماند‌های الکترونیک چیست و از چه جهاتی این موضوع اهمیت دارد؟

تمام مراحل مدیریت پسماند (پیش از تولید، تولید، ذخیره، حمل، جمع‌آوری، دفع و مراقبت‌های پس از دفع) در راستای کاهش تاثیرات مخرب پسماند‌های الکترونیک را مدیریت پسماند‌های الکتریکی و الکترونیک می‌گویند. پسماند‌های الکترونیک تولیدشده در سطح خانوار در بیشتر کشور‌ها به سه روش مدیریت می‌شود: ریختن آن‌ها به سطل‌های زباله، جمع‌آوری رسمی از سوی سازمان‌های رسمی دولتی و جمع‌آوری خارج از سیستم رسمی از سوی فروشنده‌ها و شرکت‌های مرتبط با پسماند.

پسماند‌های الکترونیک چگونه و از چه راه‌هایی باعث کاهش طول عمر زمین و ساکنانش می‌شود؟

از پیامد‌های زیست‌محیطی مهم این پسماند‌ها باید به کاهش منابع زمین و مصرف انرژی و تولید مواد مضر هنگام دفع اشاره کرد. مدیریت نادرست پسماند‌های الکترونیک به گرم‌شدن زمین نیز کمک می‌کند. در صورت مدیریت‌نکردن صحیح این گونه پسماند‌ها به دلیل جایگزین‌نشدن با مواد تشکیل‌دهنده آن‌ها به‌عنوان مواد اولیه در صنایع تولیدی، انتشار گاز‌های گلخانه‌ای ناشی از استخراج و پالایش مواد اولیه افزایش می‌یابد. برای نمونه سال ۲۰۱۹ به‌علت استفاده مجدد از فلزات و پلاستیک در پسماند‌های الکترونیک به‌عنوان محصولات ثانویه به کاهش تولید ۱۵میلیون تن دی‌اکسیدکربن منجر شد.

افزایش سطوح پسماند‌های الکترونیک، تصفیه نامناسب و ناایمن و دفع آن‌ها از طریق سوزاندن یا دفن پسماند چالش‌های مهمی را برای محیط‌زیست و سلامت انسان ایجاد می‌کند. مدیریت این نوع پسماند‌ها ارتباطی تنگاتنگ با بسیاری از اهداف توسعه پایدار نظیر کار مناسب و رشد اقتصادی دارد. کاهش پیامد‌های زیست‌محیطی و اقتصادی حاصل از این نوع پسماند‌ها، با همکاری همه بخش‌های مختلف از جمله سازمان‌های بین‌المللی، دولت‌ها، مراکز علمی‌و دانشگاهی، بخش صنعت و سازمان‌های غیردولتی امکان‌پذیر است.

۲ برابر شدن پسماند‌های الکترونیک در هر ۱۶ سال

جهان در سال ۲۰۱۹، قریب به ۶/۵۳ میلیون تن پسماند الکترونیک تولید کرد؛ به طور متوسط ۳/۷ کیلوگرم به ازای هر نفر. تولید جهانی این پسماند‌ها از سال ۲۰۱۴ تا کنون ۲/۹ میلیون تن افزایش یافته و پیش بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ به ۷/۷۴ میلیون تن برسد؛ به عبارت دیگر میزان تولید پسماند‌های الکترونیک تقریبا در هر ۱۶ سال دو برابر خواهدشد. مقدار فزاینده این پسماند‌ها عمدتا از افزایش میزان مصرف تجهیزات الکترونیک، چرخه‌های کوتاه عمر و امکان کم تعمیرات این تجهیزات ناشی می‌شود.

نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد میزان پسماند‌های الکترونیک تولید شده در هر کشور به طور مستقیم با تولید ناخالص داخلی آن کشور نسبت به جمعیتش ارتباط دارد که نشان می‌دهد وضعیت اجتماعی-اقتصادی به شدت بر چرخه عمر تجهیزات الکترونیک تاثیرگذار است.

رد پای پسماند‌های الکترونیک از جهان اول در کشور‌های ضعیف‌تر

در پژوهشی عنوان شده‌است که در خانواده‌های کشور‌هایی با درآمد بالا، وسایل الکترونیک کوچک می‌توانند در سطل‌های پسماند معمولی قرار گرفته و با پسماند‌های جامد شهری دفع شوند؛ بنابراین تحت بازیافت مناسب قرار نمی‌گیرند که منجر به از بین رفتن مواد می‌شود. تخمین زده می‌شود در کشور‌های اتحادیه‌اروپا، سالانه ۶۰۰هزار تن پسماند الکترونیک به سطل زباله ریخته می‌شود.

پسماند‌های الکترونیک در کشور‌هایی با سطح درآمد بالاتر بیشتر در چرخه مدیریت این گونه پسماند‌ها وارد شده و زیرساخت مناسب‌تری در این کشور‌ها ایجاد شده‌است. با این حال طبق آخرین آمار منتشر شده حدود ۸درصد پسماند‌های الکترونیک - که بیشتر شامل تجهیزات و وسایل کوچک الکترونیک است - در این کشور‌ها در سطل‌های پسماند دور ریخته شده و متعاقبا دفن یا سوزانده می‌شود. در برخی مواقع تجهیزات دور ریخته شده هنوز هم قابل بازسازی و استفاده مجدد هستند و بنابراین معمولا به‌عنوان تجهیزات دست دوم از کشور‌های پردرآمد به کشور‌هایی با درآمد پایین یا متوسط به‌طور قانونی صادر می‌شود. با وجود این مقداری قابل توجه از پسماند‌های الکترونیک هنوز به‌صورت غیرقانونی یا تحت عنوان استفاده مجدد یا (به ظاهر) به نام ضایعات فلزی صادر می‌شود. حجم تجهیزات و پسماند‌های الکترونیک که به‌شکل فرا مرزی جابه‌جا می‌شود، بین ۷ تا ۲۰ درصد این گونه پسماند‌های تولید شده در جهان است.

به‌طوری‌که این پسماند‌ها با منشأ استرالیا در غرب آفریقا، چین و تایلند یافت شده‌است. تخلیه پسماند‌های الکترونیک از نیوزیلند نیز در سایت‌های غیرقانونی در جنوب شرق آسیا ثبت شده‌است.