فقر آهن کودکان را با چه خطر‌هایی رو به رو می‌کند؟
_ نمناک نوشت: فقر آهن باعث ایجاد مشکلاتی در سلامتی کودکان می‌شود. همچنین می‌تواند در رشد و سلامت آنان نیز تاثیرگزار باشد و باعث ضعف بدنی در آن‌ها شود. فقر آهن می‌تواند علت مشکلات شدید از جمله مشکلات دفع شود و والدین ندانند که مشکل دقیقا از کجاست. حال در این قسمت در مورد جنبه‌های مختلف فقر آهن در نوزادان و کودکان و درمان و راه‌های جلوگیری از آن‌ها برایتان توضیح خواهیم داد.
فقر آهن در کودکان چیست؟
فقر آهن وضعیتی است که در آن بدن کودکان تعداد کم تری از گلبول‌های قرمز خونی دارد و به همین دلیل سطح هموگلوبین آن‌ها را پایین می‌آورد و اکسیژن رسانی به بدن کم می‌شود. هموگلوبین پروتئینی مولکولی است که اکسیژن را در ریه به سمت خون در بخش‌های مختلف بدن حمل می‌کند و سطح پایین هموگلوبین می‌تواند باعث کمبود جریان اکسیژن در بدن شود.
سلول‌های خونی بدون اکسیژن کافی قادر به پردازش فرآیند‌های سلولی نیستند. این تاثیرات می‌تواند در جنبه‌های مختلف زندگی کودک خودش را نشان دهد که یکی از این جنبه‌ها در مورد رشد و سلامت او است. به همین دلیل فقر آهن می‌تواند سلامت کلی و رشد کودک را مختل کند و تحت تاثیر قرار دهد؛ بنابراین نگاهی به مشکلات بعد از فقر آهن می‌اندازیم.
چه چیزی باعث فقر آهن در کودکان می‌شود؟
سه دلیل اصلی برای فقر آهن در بدن کودکان وجود دارد که عبارتند از:
۱. تخریب سریع سلول‌های قرمز خون
تخریب این سلول‌ها یک پروسه طبیعی و نرمال است که به آن همولیزیس می‌گویند. اگرچه که در موارد خاصی بدن قادر به تعادل سرعت تخریب و تولید این سلول‌های نیست و در نتیجه با کمبود آن مواجه می‌شود که دلایل مختلفی نیز برای این تخریب سریع وجود دارد:
بیماری سلول‌های داسی شکل:
این اختلال ژنتیکی باعث می‌شود که سلول‌های داسی شکل به طور ویژه و غیر معمول افزایش یابند و این غیر طبیعی بودن باعث می‌شود که سلول‌های قرمز خونی چسبنده شوند و در درون رگ‌های خونی تجمع پیدا کنند و از آن جایی که مقدار کمی خون به بافت‌های مختلف بدن می‌رسد، این سلول‌ها با آشفتگی اکسیژن روبرو می‌شوند. این بیماری می‌تواند پروسه تخریب سلول‌های خونی را از ۱۲۰ روز به ۱۰ الی ۲۰ روز کاهش دهد و در نتیجه بدن قادر نخواهد بود که سلول‌های قرمز خونی سالم را به این سرعت تولید کند و در نهایت با فقر آهن مواجه می‌شود.
تالاسمی:
تالاسمی به دلیل فقدان ژن است. مغز استخوان در تالاسمی کم‌تر از شرایط معمولی به تولید سلول‌های قرمز خونی می‌پردازد و در نتیجه تعداد سلول‌های خونی تخریب شده از سلول‌های تولید شده بیشتر می‌شود و همچنین سطح هموگلوبین نیز کاهش می‌یابد که عاملی مهم برای فقر آهن است. فقر آهن یکی از نشانه‌های متعدد تالاسمی می‌باشد.
اسفروسیتوسیز:
این مشکل نیز یک مشکل ژنتیکی است که در این شرایط شکل کروی غیر طبیعی با پوسته شکننده بیرونی برای سلول‌های خونی شکل ایجاد می‌شود و همچنین مدت زمان زندگی آن‌ها نیز بین ۱۰ تا ۳۰ روز می‌شود و در نتیجه سلول‌های خونی با سرعت بالایی کاهش می‌یابند و فقر آهن را به وجود می‌آورند.
کمبود G۶PD:
G۶PD مخفف دهیدروژنه شدن گلوکز ۶ فسفات است که در آن یک آنزیم از طریق سلول‌های خونی تولید می‌شود که خودش را از طریق مواد خطرناکی مانند دارو‌ها یا پاتوژن‌هایی که درون خون جریان دارند، حفظ می‌کند. سلول‌های خونی کودکان مبتلا به کمبود G۶PD، توانایی تولید این آنزیم را به اندازه کافی ندارد یا این که آنزیم‌های تولید شده در بدن آن‌ها به درستی کار نمی‌کند و در نتیجه G۶PD قادر به نگه داشتن سلول‌های خونی نیست، پس شکننده می‌شود و به راحتی تخریب می‌شود که نتیجه نهایی آن، فقر آهن می‌باشد.
۲. تولید ضعیف سلول‌های خونی
زمانی که مغز استخوان توانایی تولید تعداد کافی سلول‌های خونی را نداشته باشد، به این وضعیت، کم خونی اپلاستیک می‌گویند. دلایل زیادی برای تولید ضعیف سلول‌های خونی توسط مغز استخوان وجود دارد.
کمبود آهن:
کمبود آهن یک نوع از کم خونی در بین کودکان است و این کمبود زمانی اتفاق می‌افتد که کودکان رژیم کافی و مغذی برای دریافت آهن نداشته باشند؛ این موضوع حتی برای کودکان با اضافه وزن و آن‌هایی که سالم به نظر می‌رسند هم رخ می‌دهند. دریافت کم آهن، باعث می‌شود که مغز استخوان توانایی تولید هموگلوبین به اندازه کافی را نداشته باشد و بنابراین تاثیر تولید سول‌های خونی می‌تواند به فقر آهن منجر شود.
کمبود ویتامین:
کمبود ویتامین ب ۹ (فولات)، ب ۱۲ (کوبالامین)، و سی (آسکوربیک اسید) می‌تواند باعث فقر آهن شود و این کمبود به دلیل رژیم غذایی با کمبود ویتامین یا مصرف دارو‌هایی اتفاق می‌افتد که جذب ویتامین‌ها را مختل می‌کنند. زمانی که به ویتامین ب ۱۲ می‌رسیم، ممکن است که کودک ویتامین کافی را از غذا دریافت کرده باشد، اما بدن نتواند هیچ کدام از آن‌ها را جذب کند که این موضوع به دلیل ژن‌های معیوب اتفاق می‌افتد و فقر آهن را به وجود می‌آورد.
بیماری:
بعضی بیماری‌ها به طور موقتی تولید سلول‌های خونی را کاهش می‌دهد و همچنین می‌تواند سایز سلول‌های خونی را نیز کاهش دهد که در این وضعیت کم خونی میکروسیتیک به وجود می‌آید. بعضی از بیماری‌ها مثل سرطان، اچ. آی. وی یا ایدز و بیماری مغز استخوان نیز در این امر دخیل هستند. بیماری‌های پاتوژنیک که روی سلول‌های خونی تاثیر می‌گذارند، مثل ماریا می‌توانند فقر موقتی آهن را به وجود بیاورند.
۳. کمبود سلول‌های خونی
گاهی اوقات فقر آهن به دلیل کاهش سلامت سلول‌های خونی اتفاق می‌افتد که دلایل زیر را می‌تواند برای این مورد نام برد:
خونریزی به دلیل جراحت:
آسیب دیدگی و جراحت‌های درونی و بیرونی می‌توانند باعث کاهش سلامت سلول‌های خونی شوند. تصادف‌های شدید که در آن‌ها خونریزی بینی رخ می‌دهد، نیز عاملی برای کم خونی و فقر آهن است. زمان می‌برد تا مغز استخوان بتواند این کمبود را جبران کند و در نتیجه فقر آهن موقتی در کودکان به وجود می‌آید.
بیماری مزمن:
بیماری‌های خاصی هستند که سلول‌های خونی را کاهش می‌دهند. مثلا بیماری التهاب روده‌ای می‌تواند باعث مشکلات سیستم گوارش شود و خونریزی داخلی معده را به وجود بیاورد که عاملی برای فقر آهن است.
نوزادان و کودکان در خطر فقر آهن
شرایط زیر می‌تواند خطر ابتلا به فقر آهن را در نوزادان افزایش دهد:
نوزادانی که شیر گاو زیاد مصرف می‌کنند:
شیر گاو منبعی ایده آل آهن برای نوزادان نیست. در حقیقت جذب آهن بعد از مصرف این شیر در نوزاد کاهش پیدا می‌کند و بنابراین متخصصان پیشنهاد می‌کنند که در طول روز بیش از ۷۱۰ میلی لیتر به نوزاد خود شیر گاو ندهید تا با کم خونی مواجه نشود.
تولد زود هنگام:
اگر نوزاد شما زودتر از موعد متولد شود، بنابراین ۸۵ درصد بیشتر در معرض فقر آهن قرار می‌گیرد. این نوزادان معمولا دیرتر از نوازدان بالغ شده غذا‌های جامد را مصرف می‌کنند که همین امر باعث کاهش سلول‌های خونی می‌شود و خطر فقر آهن را بالا می‌برد.
کمبود وزن:
نوزادانی که دوره نه ماهه درون شکم را به طور کامل طی کرده اند، ممکن است که وزن کمی داشته باشند و در نتیجه بیشتر در معرض فقر آهن قرار می‌گیرند. کمبود وزن می‌تواند نتیجه کم خونی در مادر در دوران بارداری مخصوصا در سه ماهه سوم نیز باشد.
علائم فقر آهن در نوزادان و کودکان چیست؟
نوزادان مبتلا به فقر آهن علائم زیر را از خود نشان می‌دهند:
پوست و ناخن‌های رنگ پریده یکی از علائم اولیه فقر آهن در نوزادان است:
پوست رنگ پریده معمولا در اطراف چشم‌ها و گوشه‌های ناخن قابل مشاهده می‌باشد. لب‌ها نیز در این شرایط، کمی سفید می‌شوند.
نوزادانی که خسته و ضعیف به نظر می‌رسند، احتمالا به سرگیجه هم دچار می‌شوند:
خستگی سریع و زیاد می‌تواند با فعالیت کم بدنی خودش را نشان دهد.
کمبود هیجان در بازی و دیگر فعالیت‌های روزانه در نوزادان و کلافگی و غر زدن نیز نشانه فقر آهن است.
مشکلاتی در تنفس نیز از علائم فقر آهن است.
نوزادان با فقر آهن در اطراف دست و پای خود ورم دارند.
این نوزادان یک نوع کمبود اشتهایی را به صورت مداوم از خود نشان می‌دهند و در برابر غذا خوردن مقاومت می‌کنند.
پیکا وضعیتی است که در آن نوزادان علاقمند به خوردن مواد غیر غذایی مثل خاک، گچ، رس، یخ، کاغذ و ... می‌باشند. این مورد یکی از علائم نشان دهنده کمبود مواد مغذی در بدن است و برای نوزادان خطرناک است، زیرا ممکن است که یک ماده سمی را وارد بدن خود کنند.
وجود مشکلاتی در پمپاژ خون قلب که روز به روز بیشتر می‌شود و ضربان نامنظم قلب را در پی دارد.
سطح پایین هموگلوبین که باعث می‌شود سلول‌های خونی، اکسیژن کمتری را برای رشد دریافت کنند و در نتیجه نوزاد با فقر آهن قد و وزن کم تری در مقایسه با نوزادان همسن خودش دارد.
فقر آهن در نوزادان چگونه تشخیص داده می‌شود؟
آزمایش‌های عنوان شده در ادامه‌ی این بخش از نمناک می‌تواند کم خونی در نوزادان و کودکان را نشان دهد:
۱. شمارش سلول‌های قرمز خونی:
در این آزمایش یک نمونه از خون کودک را برای شمارش تعداد کلی سلول‌های خونی قدیم و جدید برمی دارند. آزمایش هماتوکریت برای مشخص کردن درصد پلاسمای خون نیز در این مورد انجام می‌شود. پزشک در این موارد آزمایش خون نیز می‌گیرد که از طریق آن سلول‌های خونی را بررسی می‌کند و بیماری‌های خونی را نیز تشخیص می‌دهد.
۲. آزمایش آهن:
محتوای آهن کلی در این آزمایش و همزمان توانایی آهن در تولید خون اندازه گیری می‌شود.
۳. الکتروفورز هموگلوبین:
زیر شاخه‌های هموگلوبین و الکرتوفورز می‌توانند تعیین کننده خون کودک در زمان فعلی باشند. این آزمایش در تشخیص اختلالات ژنتیکی که باعث کم خونی شده است، بسیار موثر می‌باشد، مثلا اگر کودک در سلول‌های خونی خود دارای هموگلوبین s باشد، یعنی این که به بیماری سلول‌های داسی شکل مبتلاست که یکی از علت‌های فقر آهن است.
۴. بایوپسی مغز استخوان:
جراح در این شرایط، بایوپسی مغز استخوان را در بیمارستان انجام می‌دهد. یک سوزن کوچک را درون استخوان ران می‌کنند و نمونه‌ای از بافت نرم درونی را از مغز استخوان برمی دارند و آن را در آزمایشگاه مورد آزمایش قرار می‌دهند. این آزمایش می‌تواند به دلیل بیماری مغز استخوان یا سرطان باشد.
اثرات بلند مدت فقر آهن
۱. مهارت‌های ضعیف ذهنی و مشکلات اجتماعی:
مطالعات نشان می‌دهد که کودکان با فقر آهن مزمن بیش از بقیه در معرض مشکلات مهارت‌های ذهنی هستند. این مشکلات کاهش آی. کیو را حتی بعد از سپری کردن دوران کودکی شامل می‌شود و همچنین می‌تواند در رفتار آن‌ها در اجتماع در آینده نیز تاثیر بگذارد.
۲. تاخیر در رشد جسمی:
جریان ضعیف اکسیژن در بدن می‌تواند رشد سلولی را دچار مشکل کند، یعنی فقر آهن درمان نشده در کودک می‌تواند باعث کمبود وزن و قد در کودکان شود.
۳. سیستم ایمنی ضعیف:
اگر فقر آهن درمان نشود، در نهایت به سیستم ایمنی کودک آسیب وارد می‌شود. چون که آهن در نگهداری سلامت سلول‌های T و سیستم ایمنی بسیار حائز اهمیت است.
۴. کاهش سلامت عمومی:
خستگی مداوم، کمبود اشتها و سرگیجه باعث کاهش سلامت کلی می‌شود.
درمان فقر آهن؟
مکمل‌های آهن در رژیم غذایی می‌تواند سطح هموگلوبین را برای رسیدن به یک سطح سالم تضمین کند. والدین در این شرایط باید یک چارت رژیمی مناسب را برای کودکان خود تهیه کنند.
کودکان ویتامین‌ها را به شکل ویتامین رژیمی و مکمل‌ها برای فقر آهن دریافت می‌کنند.
در چنین مواردی، کم خونی داسی شکل و تالاسمی در جایی اتفاق می‌افتد که بدن نتواند سلول‌های خونی را تولید کند و به اهدای خون نیاز پیدا می‌کند.
اگر فقر آهن به دلیل مشکلاتی از جمله مغز استخوان باشد، پزشک پیوند مغز استخوان را پیشنهاد می‌کند که این پیوند‌ها مشخصا در مواردی مثل سرطان خون کاربردی هستند که مغز استخوان نتواند سلول‌های خونی را تولید کند.
طحال عضوی از بدن است که سلول‌های خونی را برای تولید انواع جدیدتر آن‌ها تخریب می‌کند و زمانی که بدن سلول‌های خونی زیادتر از حد خود را تخریب می‌کند، بنابراین کار طحال مختل می‌شود. اگر این مشکل با دارو برطرف نشود، ممکن است که پزشک با جراحی اقدام به خارج سازی طحال کند.
چگونه فقر آهن را بدون عمل جراحی و ... درمان کنیم؟
۱. مصرف آهن به اندازه کافی:
طبق مطالعات انجام شده نیاز روزانه کودکان بین ۱۲ تا ۳۶ ماه برای دریافت آهن، ۷ میلی گرم است و در نتیجه کودک شما باید یک رژیم با آهن کافی داشته باشد. گوشت قرمز و منابع گیاهی از جمله اسفناج، بادام زمینی و آلو حاوی مقدار قابل توجهی آهن هستند. غلات و کراکر‌ها نیز برای کودکان بسیار مفید می‌باشند و از فقر آهن جلوگیری می‌کنند.
۲. دریافت ویتامین به اندازه کافی:
کمبود ویتامین‌های ب ۹، ب ۱۲ و ث با فقر آهن مرتبط هستند. دریافت ویتامین ب ۹ برای کودکان باید در طول روز به اندازه ۱۵۰، ویتامین ب ۱۲ به اندازه ۰.۹ و ویتامین ث هم ۱۵ میکروگرم باشد. مکمل‌های ویتامین دیگر نیز باید به حد تعادل در رژیم غذایی کودکان وجود داشته باشند.
۳. مواد غذایی خالص از آهن:
موادی مثل پودر شیر، می‌تواند از کمبود آهن جلوگیری کند و یا آهن را درمان کند.
۴. پیدا کردن یک جایگزین برای شیر گاو:
کودکان بعد از سن شش ماهگی آهن کافی را از شیر مادر و یا شیر گاو دریافت نمی‌کنند. شیر گاو مقدار کمی آهن دارد؛ بنابراین باید مصرف ان را با غذا‌های حاوی آهن جایگزین کنید. شیر همچنین منبعی از کلسیم است که اگر به مقدار زیادی مصرف شود، می‌تواند جذب آهن را مختل کند.
۵. درمان یا مدیریت علت‌ها:
اگر فقر آهن با سرطان یا بیماری مغز استخوان مرتبط باشد، باید این وضعی را درمان کرد تا به فقر آهن منجر نشود. بیماری‌های خاصی مثل اچ. آی. وی، بیماری التهابی روده، تالاسمی و بیماری سلول‌های داسی شکل، جزء این بیماری‌ها محسوب می‌شوند. یعنی هیچ درمان خاص و مشخصی برای آن‌ها وجود ندارد.
نیاز کودکان به آهن چقدر است؟
کودکان تازه متولد شده باید به اندازه کافی در بدن خود آهن داشته باشند که در سنین مختلف این میزان به شکل زیر است:
۱۱ میلی گرم برای ۷ تا ۱۲ ماه
۷ میلی گرم برای ۱ تا ۳ سال
۱۰ میلی گرم برای ۴ تا ۸ سال
۸ میلی گرم برای ۹ تا ۱۳ سال
۱۵ میلی گرم برای دختران ۱۴ تا ۱۸ سال
۱۱ میلی گرم برای پسران ۱۴ تا ۱۸ سال
چه کسانی بیشتر در معرض ابتلا به فقر آهن می‌باشند؟
کودکانی که با وزن کم و یا زودتر از موعد متولد شده اند.
کودکانی قبل از سن ۱ سالگی شیر گاو و یا بز نوشیده اند.
کودکان شیرخواره که غذا‌های مکملی کامل حاوی آهن را بعد از سن ۶ ماهگی دریافت نکرده اند.
کودکانی که نوشیدنی‌های حاوی آهن ننوشیده اند.
کودکان بین ۱ تا ۵ سال که بیش از ۷۱۰ میلی لیتر شیر گاو، بز و شیر سویا در روز نوشیده اند.
کودکانی که در سلامت خود وضعیت‌های خاصی دارند مثل عفونت‌های مزمن یا رژیم‌های محدود.
کودکانی دچار اضافه وزن و چاقی هستند.
آیا لازم است که از کودک برای فقر آهن آزمایش بگیرم؟
کمبود آهن معمولا با آزمایش خون تشخیص داده می‌شود. سازمان بهداشت جهانی پیشنهاد می‌کند که نوزادان تست کمبود آهن را با وارد شدن به سن ۹ ماهگی و ۱۲ ماهگی انجام دهند. کودکانی که نشانه‌های کمبود آهن را دارا هستند، نیز در سن‌های بیشتر نیز این آزمایش را بدهند. ممکن است که پزشک بسته به نتایج آزمایش‌ها مکمل‌های خوردنی آهن یا مولتی ویتامین‌های روزانه و یا آزمایش‌های اضافه‌تر برای اطمینان بیشتر به نتایج را تجویز کند.