اصول و قواعد مراقبت از گیاه شمعدانی
_ نمناک نوشت: گیاه شمعدانی گیاه بسیار پرطرفداری است. پروش دادن این گیاه آسان است و رنگ‌های متنوع با بوی مطبوعی دارد. در این گزارش به شما آموزش می‌دهیم که چگونه از گیاه شمعدانی در خانه و باغچه مراقبت کنید. اگرچه که می‌توان این گیاه را در روز‌های گرم‌تر سال نیز در خارج از منزل نگه داشت، اما بهتر است که شمعدانیها را در طول زمستان به داخل خانه بیاورید. اگر شمعدانی نور کافی را دریافت کند، می‌تواند کل سال در داخل خانه هم شکوفه داشته باشد. اصالت ریشه گیاه شمعدانی به آفریقای جنوبی در اوایل قرن هجدهم بر می‌گردد. این گیاهان در سراسر دنیا پرورش داده می‌شوند. گاهی اوقات نیز با انواع دیگر اشتباه گرفته می‌شوند.
چرا به گل شمعدانی؛ شمعدانی می‌گویند؟
چنانچه در این بخش از نمناک آورده ایم دربیشتر نقاط ایران گونه‌ای شمعدانی (پلارگونیوم زوناله) به عنوان گیاه زینتی کاشته میشود که واریته‌های گوناگون و رنگ‌های مختلف دارد. انتخاب نام شمعدانی به این دلیل است که میوه گیاه داخل کاسبرگ‌های پایا و روی دمگل‌های بلند و در انتهای دمگل مشترک به صورت شمعدان چند شاخه قرار می‌گیرد.
انواع شمعدانی:
شمعدانی با نام علمی Pelargonium سرده‌ای از گیاهان گل دار است و دارای حدود ۲۰۰ گونه می‌باشد. شمعدانیها گیاهانی علفی، یکساله یا چندساله و پایا هستند و خیلی کم در برخی از آن‌ها (به جز پلارگونیوم) بوته‌های پیچان با ساقه گوشتی وجود دارند. برگ‌ها منفرد یا متقابل، غالباً گوشوارک دار، پهنک برگهات همیشه منقسم، دارای بریدگی‌های بسیار، بطور کلی پنجه‌ای و پوشیده از کرک‌های غده‌ای و اسانس دار هستند.
گلبرگ‌های جلویی از ۱۰ پرچم که در قاعده بهم پیوسته اند، تشکیل شده که فقط ۷ پرچم زایاست.
کاسه، شامل کاسبرگ‌هایی از پایین بهم پیوسته است و قطعه عقبی آن به صورت مهمیز با دمگل متحد میشود و حفره لوله مانند درون دمگل را بوجود می‌آورد.
خامه گوشتی می‌باشد و زمان رسیدن میوه از بالا به پایین خم میشود.
میوه این گیاهان مشابه میوه جنس ارودیوم است. انواع شمعدانی عبارت است از:
Regal رگال:
این نوع شمعدانی چندساله و همیشه سبز و دارای برگ‌های دایره‌ای شکل با حاشیه دندانه دار است که گاهی به بخش‌هایی تقسیم شده اند و دارای گل‌هایی با ۵ عدد گلبرگ به رنگ‌های ارغوانی روشن، صورتی، بنفش و یا سفید می‌باشد. این گیاهان را می‌توان در فضای باز و یا گلدان کاشت. شمعدانی‌های اژدریا شمعدانی آلمانی و یا شمعدانی گل درشت نیز در این گروه قرار میگیرند.
Angel آنجل:
دارای شاخه‌های متراکم و شبیه گروه رگال هستند و مشتق شده از گونه P.crispum می‌باشند.
Ivy-leaf برگ عشقه ای:
این نوع شمعدانی‌های چندساله و همیشه سبز دارای شاخسار خزنده و گل‌هایی ساده (۵ عدد گلبرگ) هستند که در گلدان یا در سبد‌های آویخته کاشته می‌شوند.
Zonal زونال:
این نوع از شمعدانیها، چندساله با شاخسار علفی و آبدارهستند و دارای گل‌هایی ساده (۵ عدد گلبرگ) با تعداد گلبرگ بیشتر و دارای برگ جذاب و زیبا هستند. شمعدانی‌های این گروه از گونه‌های P.inquinans و P.zonale بدست آمده اند.
Scented-leaved برگ‌های عطری:
بوته‌هایی همیشه سبز که به دلیل عطر خوش برگهایشان و استفاده از برگ‌ها در صنایع غذایی یا عطر سازی کاشته می‌شوند. پهنه برگ‌های این گیاهان به چند قسمت تقسیم شده اند و یا حاشیه‌هایی دندانه دار و یا با بریدگی دارند. برخی نیز برگ‌هایی ابلق دارند.
به دلیل استفاده از برگ گیاه به عنوان طعم دهنده چای به این گیاهان، گیاه عطر چای می‌گویند. گونه‌های مختلف شمعدانی دارای عطر‌های مختلفی مانند P.quercifolium عطر بادام، P. odoralarioides عطر سیب، P.grossalarioides عطر نارگیل، P.crispum عطر لیمو، P.graveolens و P.capitatum و P.radens عطر گل رزهستند.
خوردن برگسار و گل‌های این گیاه ممکن است سبب مسمومیت حیوانات خانگی همانند سگ و گربه شود.
Unique یونیک:
بوته‌هایی همیشه سبز دارای خصوصیاتی منحصر به فرد می‌باشند که در گروه‌های بالا قرار نمی‌گیرند.
هنگام خرید شمعدانی به این نکات توجه کنید:
زمانی که این گیاه را خریداری می‌کنید، به رنگ و سایز آن دقت بسیار بالایی دارید. برگ‌های سالم گیاه شمعدانی نباید هیچ قسمت بدون رنگی داشته باشند. زیر برگ‌ها و ساقه‌ها نیز باید کاملا سفت و محکم باشند و شل یا آویزان نباشند.
این گیاه نباید هیچ گونه علایمی از آفت زدگی را در خود داشته باشد.
چگونگی مراقبت از گیاه شمعدانی
آبیاری:
بین هر بار آب دادن به این گیاه باید اجازه دهید که خاک آن کاملاً خشک شود. سپس گیاه را به طور کامل آب بدهید.
در طول فصل زمستان کم‌تر به این گیاه آب دهید، اما نباید اجازه دهید که ریشه‌های آن به طور کامل خشک شود. گیاه شمعدانی می‌تواند در فصل زمستان در داخل خانه نیز رشد خوبی داشته باشد، به شرطی که کم‌تر به آن آب بدهید.
ساقه‌های مرده و پژمرده را از گیاه جدا کنید.
قسمت‌های پوسیده گل را قیچی کنید و کامل آن‌ها را بردارید.
کوددهی:
در طول ماه‌هایی که رشد گیاه شمعدانی فعال باشد، هر دو هفته یکبار به آن کود بدهید.
از کودی استفاده کنید که حلال در آب باشد.
در فصل زمستان به این گیاه کود ندهید. اگر نیاز بود در فصل بهار برای طراوت دوباره این گیاه بهتر است که گلدان شمعدانی را عوض کنید.
خاک:
برای رشد و نمو گیاه شمعدانی مخلوطی از خاک جنگلی، تورب و ماسه، مناسب است. همچنین خاک رس و خاک نسبتاً سبک برای گیاه مناسب است. این خاک باید بدون ماده آهکی باشد. خاک گیاه نیز باید زهکشی مناسب داشته باشد. گیاه شمعدانی هرگز دوست ندارد که در یک خاک کاملا فشرده و یا بیش از حد دارای گِل رشد کند.
هوا:
خیلی از شمعدانیها هوای خشک را می‌پسندند مثل شمعدانی سرخس، که گلخانه مرطوب را دوست ندارد، اما نباید محیط هم بیش از حد خشک باشد. رطوبت جوی برای گیاه شمعدانی مضر نیست، اما برای غنچه‌ها ضرر دارد.
با پایین آمدن حرارت در اواخر روز رطوبت زیاد میشود و در شب ممکن است گلبرگ‌ها مرطوب شوند و گل‌ها بگندد.
آبپاشی را صبح‌ها انجام دهید تا عصر رطوبت روی گل‌ها خشک شود. در منزل با باز کردن پنجره جریان هوا را بیشتر کنید تا رطوبت اضافی بیرون برود.
روشنائی:
شمعدانیها گیاهانی نورپسند هستند، اما شمعدانی که در منزل و باغچه عمل میآورند به نور شدید احتیاج کمی دارد. شمعدانی در محل سایه و قسمت شمالی شاخ و برگ آن زیاد شده و شاخه هایش طویل و آبکی میشود و گل نمی‌دهد. محل تاریک مناسب برای کاشت شمعدانی نیست. نقاط کاملا آفتابی نیز برای شمعدانی مناسب نیست و شمعدانی را باید زیر نور غیر مستقیم آفتاب قرار دهید. برای اینکه گیاه شما بیشترین تعداد شکوفه را داشته باشد، باید آن را در منطقه‌ای قرار دهید که در طول روز حدود ۴ الی ۶ ساعت نور آفتاب به آن برسد.
اگر در تابستان سایه به شمعدانی ندهیم رنگ براق شمعدانی از بین می‌رود.
حرارت:
شمعدانیها در حرارت‌های بالا هم زنده میماند، اما درجه حرارت مطلوب برای شمعدانی بین ۱۳ – ۱۸ درجه سانتیگراد است. حرارت بین ۴۳ – ۴۴ درجه موجب از بین رفتن انواع شمعدانیها میشود. حرارت مناسب برای رشد بهتر شمعدانی عطری و اژدر بین ۷ – ۱۴ درجه سانتیگراد است. برخی از ارقام شمعدانی زونال یا حلقه‌ای تا ۱۰ درجه سرمای زیر صفر را هم تحمل میکنند.
گلدان‌ها:
حتماً باید گیاه شمعدانی را در گلدان‌هایی با سوراخ‌های زهکشی مناسب قرار دهید تا از پوسیدگی ریشه جلوگیری کنید.
گلدان‌های سفالی برای شمعدانی مناسب است. شمعدانی را در گلخانه‌ها در گلدان کوچکتر بکارید تا رشد بهتری داشته باشد. پس از ریشه دار شدن قلمه‌ها آن‌ها را در گلدان استکانی (۵ سانتیمترقطر دهانه) بکارید و بعد از گلدان اولی به گلدان فرنگی کوچک (۷ – ۵/۸ سانتیمتر قطر دهانه) منتقل کنید.
گلدان را زمانی تعویض نمایید که ریشه‌ها به بدنه گلدان رسیده باشند. اندازه گلدانی که گیاه در آن گل می‌کند به واریته شمعدانی بستگی دارد.
بعضی شمعدانیها در گلدان کوچک و بعضی در گلدان فرنگی بزرگ و عده‌ای در گلدان خیاری (۱۷ سانتیمتر قطر دهانه) خوب گل میکنند.
مراقبت از گیاه شمعدانی در فصل زمستان
گیاه شمعدانی شما در فصل تابستان در بیرون از خانه بوده، اما اکنون بهتر است که آن را به داخل خانه بیاورید. از آن جا که در فصل تابستان در بیرون از منزل نور کافی را دریافت کرده، در فصل زمستان نیز باید دقیقاً همان شرایط را داشته باشد.
نور خورشید در اواخر فصل زمستان برای تحریک شکوفه‌ها نمی‌تواند بیش از حد قوی باشد.
برای این که نور کافی به گیاه برسد، بهتر است با یک چاقوی تمیز و تیز، قسمت‌های پلاسیده ساقه را کوتاه کنید و گلدان آن را در یک ناحیه با ارتفاع بلند قرار دهید. همچنین نباید اجازه دهید که برگ‌ها بیش از حد پر شوند و نور به لابلای آن‌ها نرسد. تعدادی ساقه که ریشه را پوشانده اند را قیچی کنید که این یک راه راحت برای گل دادن گیاه می‌باشد.
گیاه مادر را باید در کوچکترین گلدانی که دارید، قرار دهید تا ریشه‌های آن کاملاً متراکم شوند؛ همچنین خاک کافی بتوانند اطراف آن را پر کند.
بهتر است که به مدت یک هفته نور جانبی به گیاه برسد. سپس آن را در معرض نور مستقیم آفتاب قرار دهید.
گیاه شمعدانی شما در فصل زمستان می‌تواند شب‌ها رشد بهتری داشته باشد. به شرطی که دمای محیط بین ۱۰ تا ۱۶ درجه سانتیگراد باشد. البته گیاهان می‌توانند تا افت دمای صفر درجه سانتی گراد و بالای ۲۷ درجه سانتیگراد نیز دوام بیاورند.
زمانی که برگ‌های جدید رشد میکنند، باید برگ‌های قدیمی را برش داده و هرس کنید. زمانی که گیاه رشد جدید دارد، مراقبت از آن کمی سخت‌تر میشود و باید دقت خود را افزایش دهید. در نتیجه می‌توانید به صورت زیر عمل کنید و زمان‌هایی به گیاه آب دهید که احساس می‌کنید برگ‌های آن‌ها تشنه هستند.
در چنین مواردی نیز باید مقدار کمی به آن آب بدهید. در فصل زمستان هرگز به این گیاه کود ندهید. زیرا باید اجازه دهید که گیاه تان استراحت کند. اگر مایل هستید که گیاه شما در فصل زمستان نیز شکوفه بزند، بهتر است آن را در دمای اتاق نگه دارید و اجازه ندهید که گیاه شما دچار یخ زدگی شود. هر زمان که خواستید، می‌توانید گلدان گیاه را نیز عوض کنید.
متوقف کردن رشد بوته‌ها:
اگر شمعدانیها را بحال خود بگذارید یک ساقه اصلی می‌دهد که گل ندارد، اما اگر سر ساقه اصلی را ببریم دو جوانه نزدیک محل قطع رشد میکنند و سپس شاخه‌های جانبی رشد خواهند نمود. بعضی از انواع شمعدانیها پُر شاخ و برگند و نیاز به سربرداری ندارند. در شمعدانی هائیکه یک ساقه راست دارند پنسمان انجام می‌گیرد. شمعدانی‌های معمولی و بعضی از شمعدانی‌های اژدر را می‌توان با سربرداری فرم داد.
متوقف کردن رشد، یعنی هم آهنگ و هم زمان کردن رشد جوانه‌ها می‌باشد شمعدانی در بهار شروع به رشد و در اواسط تابستان رشد و تولید گل در آن توقف می‌یابد و دوباره در پائیز رشد می‌کند.
آخر مرداد و اوائل شهریور زمان قلمه گرفتن از وی باشد. در آخر مهرماه قلمه‌های گرفته شده دارای ریشه کامل می‌شوند و آن‌ها را می‌توان در گلدان ۵/۸ سانتیمتر قطر کاشت.
زمانی که قلمه‌های ریشه دار جابجا میشود، باید از نقطه نموی قلمه، سربرداری (پنسمان) شود. شاخه هائی که قبل از نیمه زمستان رشد میکنند از رشد دو یا سه جوانه چانبی سرچشمه میگیرند. تا اوایل بهمن ماه شاخه‌ها رشد کمی دارند و در این زمان شاخه‌های جوان جانبی شاخه‌های مجددی میدهند که دو یا سه بند دارند. این‌ها هم باید سر برداری (پنسمان) شوند.
برای تقویت بوته باید شاخه‌های بیشتری ایجاد گردد. رشد شاخه‌ها و ریشه‌ها در اواخر اسفند زیاد میشود پس در این زمان باید بوته‌ها را به گلدانی که قطر دهانه آن ۱۱ سانتیمتر باشد منتقل نمود تا رشد بوته مجددآ متوقف شود.
اگر رشد در اواسط فروردین زیاد است قسمتی از سرشاخه‌ها باید سر برداری شود و این آخرین پنسمان است.
بوته باید در اواسط خرداد در یک حالت کامل باشد.
بیماری‌ها و آفات
مشکلات رایجی مثل کمبود نور، کمبود آب و یا آب بیش از حد زیادی وجود دارد.
در چنین شرایطی ممکن است برگ‌ها زرد شوند که نشان دهنده کم آبی یا پر آبی می‌باشد.
پس باید به تعداد دفعات آب دادن خود به این گیاه توجه کنید و یا آن را به یک منطقه پر نورتر ببرید.
چگونه گیاه شمعدانی را هرس کنیم؟
بیشتر گیاهان شمعدانی از قسمت‌های بریده شده ساقه در خاک به راحتی ریشه می‌زنند؛ مخصوصاً اگر خاک آن‌ها مناسب باشد و آب کافی برسد. البته همان طور که گفتیم در چنین زمانی نباید به آن‌ها کود بدهید. در چنین مواردی باید از یک چاقوی کاملاً تمیز و تیز استفاده کنید و چند سانت از زیر نوک ساقه را برش دهید.
ساقه برش داده شده را جدا کنید و آن را داخل روزنامه بپیچید و یا آن را در نور جانبی به مدت ۲۴ ساعت قرار دهید. البته در چنین مواردی ممکن است که قسمت برش داده شده به روزنامه بچسبد.
می‌توانید برای جلوگیری از این اتفاق ساقه را داخل یک گلدان با رطوبت کافی قرار دهید و آن را در محیط نسبتاً گرم نگه دارید.
نور جانبی نیز باید به مدت دو روز به این گیاه برسد. بعد از آن می‌توانید قسمت برش داده شده را زیر نور غیر مستقیم قرار دهید و تمام روش‌های بالا را روی آن‌ها پیاده کنید.