چرا ایران سهمی از بازار اوراسیا و آسیای مرکزی ندارد؟
_ روزنامه جوان نوشت: در حال حاضر یک بازار ۸۰ میلیون نفری در داخل کشور در اختیار داریم. وقتی که دیپلماسی اقتصادی فعالی با دیگر کشور‌ها داشته باشیم، این بازار محدود تبدیل به یک بازار شامل ۱۵ کشور همسایه خواهد شد که حجم تجارت آن‌ها در مجموع هزار و ۲۰۰ میلیارد دلار است. متأسفانه سهم ایران از این رقم فقط ۲ درصد است. آیا بازار‌های منطقه منتظر ما می‌مانند؟
با وجود ظرفیت‌های بالایی که در بین همسایگان شمالی برای تجارت وجود دارد، کشور ما سهم پایینی از صادرات و واردات این منطقه دارد. ایران به سبب عضویت در دو پیمان اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان همکاری‌های اکو از ظرفیت‌های بالایی برای گسترش روابط تجاری با همسایگان شمالی برخوردار است. ما تصور می‌کنیم که بازار‌های صادراتی کشور‌های همسایه همیشه وجود خواهد داشت، در حالی که این بازار هر روز کوچک‌تر می‌شود و رقبا سهم بیشتری را به خود اختصاص می‌دهند. در صورتی که هرچه سریع‌تر اقدامات خود را برای گسترش روابط اقتصادی با همسایگان آغاز نکنیم، ظرفیت‌هایی را که امروز در اختیار داریم، از دست می‌دهیم.
در این خصوص احمدی‌بنی و محمدمهدی بازگیر از کارشناسان اندیشکده دیپلماسی اقتصادی دانشگاه امام صادق(ع) در میزگرد تسنیم ظرفیت‌های دیپلماسی در حوزه همسایگان شمالی ایران را بررسی کردند.
محمدمهدی بازگیر معتقد است: دیپلماسی اقتصادی با توجه به تأثیری که می‌تواند برمعیشت مردم داشته باشد به یکی از اولویت‌های اصلی دولت سیزدهم و مجموعه حاکمیتی کشور تبدیل شده است. در حال حاضر یک بازار حدود ۸۰ میلیون نفری در داخل کشور در اختیار داریم، اما وقتی که دیپلماسی اقتصادی فعالی با دیگر کشور‌ها داشته باشیم، این بازار محدود تبدیل به یک بازار شامل ۱۵ کشور همسایه خواهد شد که حجم تجارت آن‌ها در مجموع هزار و ۲۰۰ میلیارد دلار است. متأسفانه سهم ایران از این رقم حدود ۲ درصد است.
وی می‌گوید: کشور‌های اوراسیا شامل روسیه، ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و بلاروس هستند. ایران از سال ۱۳۹۸ به عضویت اتحادیه اوراسیا درآمد. براین اساس ایران شامل تخفیفات تعرفه‌ای می‌شود. تعرفه پنج کشوری که عضو اوراسیا هستند صفر است، اما تا زمانی که روند عضویت ایران در این اتحادیه کامل نشود، تعرفه‌ها برای ایران به صورت ترجیحی خواهد بود.
وی به سهم ناچیز ایران از بازار روسیه اشاره کرده و می‌افزاید: کشور روسیه به عنوان مهم‌ترین همسایه شمالی ما شناخته می‌شود که حجم بازار آن حدود ۲۴۰ میلیارد دلار است. سهم ایران از این بازار در سال‌های مختلف متفاوت بوده، اما در حال حاضر حدود ۴۰۰ میلیون دلار است. اگر بخواهیم این رقم را نسبت به کل بازار روسیه در نظر بگیریم، سهم ایران ناچیز است. با توجه به شرایط سرد روسیه، این کشور امکان تولید محصولات کشاورزی را ندارد، در نتیجه این کشور محصولات کشاورزی خود را وارد می‌کند. متأسفانه با وجود درخواست‌های مقامات روسی به خصوص پس از تنش با ترکیه و تحریم کالا‌های این کشور توسط روسیه، ایران نتوانست جای این کالا‌ها را در بازار روسیه پرکند.
ضعف در دانش تجارت بین‌الملل و کسب‌و‌کار‌ها
بازگیر یکی از مشکلات کشور را ضعف در دانش تجارت بین‌الملل و کسب و کار‌های این حوزه می‌داند و می‌گوید: ترکیه ۲۱ قرارداد تجاری شامل تجارت ترجیحی و تجارت آزاد را با کشور‌های مختلف دارد و این در حالی است که ما تنها شش قرارداد تجاری با دیگر کشور‌ها داریم. حتی کشور عمان نیز با ۲۲ کشور (۱۶ کشور حوزه خلیج فارس، چهار کشور اروپایی، سنگاپور و امریکا) قرارداد تجارت آزاد دارد، اما تنها کشوری که ما با آن قرارداد تجارت آزاد داریم، سوریه است. البته با وجود قرارداد تجارت آزاد حجم تجارت ما با این کشور بسیار پایین است.
وی تأکید می‌کند: یکی از مشکلات اساسی برای گسترش روابط تجاری با اوراسیا، حجم کشتیرانی پایین‌تر ما به نسبت روسیه است. گسترش حمل و نقل آبی با همسایگان شمالی نیازمند سرمایه‌گذاری‌های گسترده است. در نتیجه بیشتر صادرات ایران به کشور‌های اوراسیا از مسیر‌های زمینی صورت می‌گیرد.
بازگیر معتقد است: از سال ۱۴۰۲ مذاکرات ایران در اتحادیه اوراسیا به مرحله تجارت آزاد خواهد رسید و ایران به عضویت کامل این اتحادیه در خواهد آمد. در نتیجه رقابت بین صنعتگران و تجار ایران و اوراسیا از آن زمان آغاز خواهد شد.
روسیه سرمایه‌گذاری ۳۰ میلیارد دلاری را آغاز کرده است که در نتیجه آن تا سال ۲۰۲۵ وابستگی غذایی خود به دیگر کشور‌ها را از بین ببرد. از این جهت که بیشترین صادرات کشور ما به روسیه محصولات کشاورزی شامل کیوی، جو، سیب، پسته خرما و پرتقال است که این مسئله سبب می‌شود ظرفیت صادرات محصولات ما به یک کشور در پنج سال آینده کاهش یابد.
کشور‌های آسیای مرکزی کوچک اما پرظرفیت
احمدی‌بنی با اشاره به ظرفیت‌های ایران برای تجارت با کشور‌های شمال شرق وآسیای مرکزی می‌گوید: بحث آسیای مرکزی شامل پنج کشور ترکمنستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و قزاقستان می‌شود. در گذشته و در برخی بازه‌های زمانی تا ۵ میلیارد دلار صادرات به کشور‌های این حوزه داشتیم که عدد قابل قبولی محسوب می‌شد. حتی توانستیم صادرات خدمات و تکنولوژی را به کشور‌های آسیای مرکزی داشته باشیم. برای نمونه می‌توان کشور تاجیکستان را مثال زد که بیش از ۳۰۰ شرکت ایرانی در آن فعال بودند.
وی می‌افزاید: از آنجا که کشور‌های آسیای مرکزی محصور در خشکی هستند، ارتباط با آب‌های آزاد و مسیر ترانزیتی شمال به جنوب ایران به عنوان یکی از نزدیک‌ترین مسیر‌ها برای رسیدن به آب‌های آزاد برای آن‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در کنار این موضوع باید در نظر داشت که هر پنج کشور آسیای مرکزی عضو سازمان همکاری‌های اکو هستنند و این یک فرصت است. دو کشور قزاقستان و قرقیزستان عضویت اتحادیه اوراسیا را نیز دارند و تعرفه تجارت ترجیحی بین ایران و این کشور‌ها برقرار است.
احمدی‌بنی تأکید می‌کند: در گذشته یک تجارت دو طرفه میان ایران و ترکمنستان شکل گرفته بود، در واقع واردات گاز از ترکمنستان را داشتیم و در مقابل محصولات خود را به این کشور صادر می‌کردیم. پس از بحث گازی و عدم پرداخت هزینه که پیش آمد، تجارت ایران و ترکمنستان از یک میلیارد دلار به ۱۳۸ میلیون دلار کاهش یافت.
وی می‌گوید: ما تجربه صادرات تراکتور، محصولات کشاورزی و لوله‌های کشاورزی را داشته‌ایم و همچنان ظرفیت صادرات تجهیزات و محصولات حوزه کشاورزی به این کشور وجود دارد. عمده رقبای ما در کشور ترکمنستان، روسیه، چین و ترکیه هستند. با توجه به واردات گاز ترکیه از ترکمنستان این کشور توانسته است تجارت دو طرفه خود را شکل دهد. مهم‌ترین رقبای ما برای صادرات به قزاقستان نیز کشور‌های روسیه، چین، کره، آلمان و ایتالیا هستند. یکی از اقلامی که ظرفیت صادراتی بالایی به قزاقستان دارد خودرو است، اما با توجه به وضعیت این صنعت در کشور امکان استفاده از این ظرفیت وجود ندارد.
پیشنهاد جایگزینی سیاست منافع متقابل به جای صادرات صرف
بازگیر با پیشنهاد جایگزینی سیاست منافع متقابل به جای صادرات صرف می‌گوید: در نتیجه این سیاست هم منافع کشور و هم منافع کشور‌های همسایه را در نظر می‌گیریم. در حال حاضر صادرات ایران به ارمنستان حدود ۳۰۰ میلیون دلار است و این در حالی است که صادرات غیر رسمی ترکیه به این کشور چیزی حدود ۸۰۰ میلیون دلار است. کشور ارمنستان دارای یک توافقنامه تجاری با اروپاست، اما کشور ما چنین توافقنامه‌ای در اختیار ندارد.
وی می‌افزاید: اگر بتوانیم در حوزه واحد‌های بسته‌بندی با تجار ارمنی سرمایه‌گذاری مشترک داشته باشیم، کالا‌ها به صورت فله به ارمنستان فرستاده و در آنجا بسته‌بندی می‌شود. در نهایت با توجه به تعرفه صفر مبادله تجاری بین ارمنستان با کشور‌های اوراسیا و همچنین اتحادیه اروپا، می‌توانیم صادرات خود را افزایش دهیم. اگر بخواهیم در بلندمدت تجارت داشته باشیم باید منافع کشور مقابل را نیز در نظر بگیریم. در دولت سیزدهم موضوع ارتباط با همسایگان از اهمیت بالایی برخوردار است و این سبب ایجاد حساسیت برای کشور‌های منطقه شده است. این امکان وجود دارد این کشور‌ها تصور کنند ایران تنها به فکر صادرات است سبب و این می‌شود که آن‌ها نیز به فکر اقدام متقابل باشند.