طرح بارورسازی ابرها؛ از میزان هزینه تا اثربخشی
- روزنامه خراسان نوشت: امسال خشک‌ترین سال نیم قرن اخیر است و ابر‌های باران‌زا هم کمتر به مهمانی آسمان کشورمان آمده اند و ماه هاست که بسیاری از استان‌های کشور رنگ باران را ندیده اند. همین خشکسالی و کم بارشی امسال باعث شده در کنار اجرایی شدن گزینه‌های زمان‌بر، چون انتقال آب، کنتور گذاری چاه‌های کشاورزی و ... بارورسازی ابرها هم برای جبران بارندگی‌های اندک مطرح شود و صحبت‌های روز گذشته رئیس هیئت مدیره سازمان همبستگی کشاورزی مبنی بر این که «نصف ابرها را می‌شود بارور کرد» مورد توجه قرار بگیرد.
علیرضا الوندی با بیان این که با بارورسازی ابرها می‌توان ۸۰ میلیارد مترمکعب به حجم بارندگی کشور اضافه کرد، افزوده: «کشور یک فروند هواپیما برای بارورسازی دارد در حالی که حداقل هواپیمای مورد نیاز برای بارورسازی چهار فروند است.»
البته او اضافه کرده است که وزیر نیرو وقت ملاقات نمی‌دهد تا این طرح را برایش توضیح دهد. با این حال به نظر می‌رسد برخلاف کشور‌های پیشرفته که با بارورسازی ابرها توانسته اند به حجم بارندگی شان اضافه کنند، این اتفاق در کشور ما نیفتاده است. در این گزارش در کنار بررسی تاریخچه بارورسازی ابرها درجهان و ایران، در گفتگو با رئیس مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابر‌های کشور درباره نتایج بارورسازی در سال‌های اخیر و برنامه‌های این مرکز برای بارورسازی ابرها در سال پیش رو نوشته ایم.
پیشینه بارورسازی ابرها
در سال ۱۹۳۲ دانشمندان روسی در موسسه باران مصنوعی به دنبال کشف راهی برای تعدیل مصنوعی آب و هوا سرگرم تحقیق شدند. نخستین آزمایش باروری ابر در سال ۱۹۳۷ در هلند به وسیله یخ خشک صورت گرفت. در سال ۱۹۴۲ یک دانشمند آلمانی به نام «فندایزن» آزمایش بارورسازی ابرها را توسط هواپیما انجام داد. او برای بارور کردن ابرها از شن و ماسه استفاده کرد، اما نتیجه کار چندان موفقیت‌آمیز نبود. در سال ۱۹۴۶ میلادی دکتر برنارد ونگوت کشف کرد که بلور‌های بسیار ریز «یدید نقره» باعث تشکیل بلور‌های یخ در بخار آب می‌شوند. در همان زمان وین سنت شیفر و اروینگ لانگمویر در آزمایشگاه شرکت جنرال الکتریک آمریکا روی طرح بارورسازی ابرها با یخ خشک (دی‌اکسیدکربن جامد) کار می‌کردند.
شیفر در آزمایشی حدود ۵/۱ کیلوگرم یخ خشک را توسط هواپیما در داخل ابرها تزریق کرد و بعد از حدود پنج دقیقه بارش برف را مشاهده کرد. به این ترتیب در حدود سال ۱۹۵۰ باروری ابرها به صورت یک فناوری آغاز شد. از آن تاریخ تاکنون پروژه‌های باروری ابرها در بسیاری از کشور‌های جهان اجرا شده است. براساس گزارش‌های منتشر شده از طرف سازمان جهانی هواشناسی هم اکنون بیش از ۷۵ کشور جهان در حال اجرای پروژه‌های تحقیقاتی و اجرایی در زمینه فناوری باروری ابرها هستند. در این میان می‌توان به کشور‌های روسیه و آمریکا به عنوان دو کشور پیشگام که تحقیقات مفصل و دامنه‌داری در این زمینه انجام داده‌اند، اشاره کرد.
بارورسازی ابرها در ایران
در ایران طرح باروری ابرها با استفاده از هواپیما و ژنراتور‌های زمینی در فاصله زمانی سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ به منظور افزایش ذخیره آبی سد‌های لتیان و کرج در رودخانه‌های جاجرود و کرج و همچنین ازسال ۱۳۶۸ با استفاده از ژنراتور‌های زمینی در شیرکوه اجرا شد که هیچ وقت میزان اثرگذاری آن ارزیابی نشد. اما از سال ۷۶ بارورسازی ابرها به صورت اصولی و علمی شروع و مرکز ملی باروری ابرها تشکیل و از سال ۷۷ تا ۸۶ هم پروژه با همکاری موسسه رصدخانه مرکزی آب و هواشناسی روسیه انجام شد. بعد از آن هم پنج دوره اجرای مشترک با موسسه رصدخانه روسیه داشتیم که مخفف آن CIO است. در همکاری با این موسسه هم انتقال فناوری و هم خرید تجهیزات و هم آموزش نیروی متخصص داخلی مورد توجه قرار گرفت. بعد از سال ۸۶ بارورسازی در کشورمان به صورت مستقل انجام شده و طبق گفته «سروری» مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان‌جنوبی به فارس، عملیات بارورسازی ابرها در همه نقاط درگیر خشکسالی توسط مرکز بارورسازی ابرها در کشور انجام می‌شده و فقط در دو سال گذشته به دلیل مشکلاتی که این مرکز داشته، در هیچ نقطه‌ای از ایران اجرایی نشده است.
افزایش ۹ تا ۳۵ درصدی بارش با بارورسازی
برای این که از دلایل توقف بارورسازی ابرها و همچنین از وضعیت تجهیزات و هزینه‌های بارورسازی مطلع شویم، به سراغ علیرضا سعیدی رئیس و مجری طرح بارورسازی ابرها رفتیم. سعیدی با بیان این که عملیات بارورسازی هیچ وقت متوقف نشده گفت: «در سال گذشته چند عملیات موفقیت آمیز در غرب داشتیم و این که گفته می‌شود دو سال بارورسازی نداشته ایم تکذیب می‌شود.»
او درباره برنامه‌ها و فعالیت‌های مرکز ملی بارورسازی ابرها گفت: «حدود ۱۰ سال است که بارورسازی ابرها به شکل کلاسیک در ایران اجرا می‌شود. این عملیات با توجه به بودجه هر دو سال یک‌بار انجام می‌شود که عمده بودجه مربوط به اجاره هواپیماست.»
سعیدی با اشاره به قدیمی بودن تجهیزات افزود: «تا پیش از این تا سال‌های ۹۶ و ۹۷ دو فروند هواپیما برای بارورسازی در اختیار داشتیم که به دلیل فرسودگی از عملیات‌ها کنار گذاشته شدند، اما با کمک هوافضای سپاه، هواپیمایی را از سال قبل تجهیز کرده‌ایم و امسال به‌صورت فعال قصد داریم بارورسازی ابرها را انجام دهیم که عملیات‌هایی هم در غرب انجام شده است.»
بهترین زمان برای بارورسازی
سعیدی درباره بهترین زمان برای بارورسازی ابرها گفت: «بهترین زمان برای بارورسازی بین ماه‌های آبان تا اردیبهشت است. البته بارورسازی به این معنا نیست که در منطقه‌ای که ابری وجود ندارد عملیاتی را انجام داد بلکه باید ابری باشد تا بتوان با بارورسازی باعث افزایش بارندگی شد.» او در پاسخ به این سؤال که آیا میزان و اندازه بارش را در این روش می‌توان پیش‌بینی کرد، گفت: «با توجه به درصد اثربخشی در هر پرواز ما تابع هشدار‌های هواشناسی هستیم یعنی اگر هشداری برای سیل در منطقه‌ای وجود داشته باشد عملیات در آن منطقه انجام نمی‌شود.»
هزینه بارورسازی ابرها
مجری طرح بارورسازی ابرها درباره هزینه تامین هر مترمکعب آب با روش بارورسازی ابرها گفت: «هزینه تأمین آب در روش شیرین سازی برای هر مترمکعب بین ۵/۰ تا دو دلار برآورد می‌شود. تأمین آب از طریق سد، حدود یک و نیم دلار و در روش بارورسازی یک درصد تا یک‌هزارم دلار برای هر مترمکعب است.» به عبارتی یعنی بارور سازی ابرها حداقل ۵۰ برابر تا حداکثر ۲۰۰ برابر ارزان‌تر از شیوه‌های دیگرتامین آب شرب است. سعیدی همچنین در خصوص میزان مواد باروری موجود و کشور تولید کننده آن گفت: «اکنون مشکل بودجه برای تامین مواد نداریم و توانسته ایم مواد بارورسازی ابرها را بومی سازی کنیم و بیش از مصرف یک سال بارورسازی، مواد در انبار‌ها ذخیره شده است.»
کدام استان‌ها در اولویت هستند
سعیدی درباره استان‌هایی که در اولویت هستند هم اظهار کرد: «محدودیت‌هایی مثل نبود رادار‌های هواشناسی در شرق امکان انجام این عملیات را در آن مناطق کمتر می‌کند و برای همین در شمال غرب و غرب کشور بیشتر می‌توانیم فعالیت داشته باشیم، البته در شرق کشور هم در سال‌های ۹۵-۹۶ عملیات بارورسازی داشتیم و حدود ۲۰-۲۵ درصد افزایش بارش ثبت شده است.»
افزایش ۳۵ درصدی بارش‌ها بعد از بارورسازی
سعیدی درباره ارزیابی‌های صورت گرفته از فعالیت‌های انجام‌شده در ۱۰ سال گذشته گفت: «ما وقتی عملیات را انجام می‌دهیم ارزیابی آن خارج از مرکز و توسط مؤسسات و دانشگاه‌های کشور انجام می‌شود و طبق این آمار‌ها در شمال غرب کشور در سال‌های ۸۹-۹۰ ما ۹ درصد افزایش بارش داشتیم و در سال‌های ۹۵-۹۶ یا ۹۳-۹۴ در تهران، مناطق مرکزی اصفهان و استان قم تا ۳۵ درصد افزایش بارش را هم داشته‌ایم.»