نشست رسانه‌ها و تعهد بر اقامه شعائر دینی با حضور آیت الله علیدوست و حسین رضی برگزار شد
- طبق اعلام روابط عمومی معاونت حقوقی و امور مجلس رسانه ملی؛ هفتمین نشست از سلسله وبینار‌های تخصصی حقوق و رسانه با عنوان «رسانه‌ها و تعهد بر اقامه شعائر دینی» توسط معاونت حقوقی و امور مجلس برگزار شد. در این نشست مجازی آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست استاد درس خارج فقه و اصول و ریاست انجمن فقه و حقوق اسلامی حوزه علمیه، حسین رضی هیأت علمی دانشگاه صداوسیما و سیداحمد حبیب‌نژاد عضو هیئت علمی دانشگاه تهران به عنوان دبیر علمی حضور داشتند.
حبیب‌نژاد در ابتدای این نشست مجازی با اشاره به اهمیت برگزاری این جلسه گفت: واقعیت این است که تعظیم و اقامه شعائر دینی پیشینه قدیمی و ریشه‌دار در حوزه هویت ایرانی اسلامی دارد و بخشی از هویت ما آمیخته با شعائر دینی ماست و این شعائر است که مانع از خودبیگانگی ما می‌شود. با توجه به تأثیری که رسانه‌ها در عصر فعلی دارند و مخاطبین متأثر از رسانه هستند، لازم است مشخص شود که رسانه‌ها در حکومت دینی و به صورت ویژه در جمهوری اسلامی ایران چه رسالتی بر عهده دارند.
وی اضافه کرد: از سوی دیگر، حق بر دینداری را داریم و اگر آن را یکی از حقوق شهروندی بدانیم، رسانه‌ها تعهدات و رسالت سنگینی در ارائه تصویر واقعی از دین به مردم دارند. در این جلسه می‌خواهیم درباره این موضوع صحبت کنیم که رسانه‌ها چه رسالتی را در حوزه انتقال شعائر دینی، اقامه و تعظیم آن دارند و این تعهدات را چگونه و با چه ابزاری باید انجام دهند.
رضی سخنران ابتدایی این جلسه بود. او در مقدمه صحبت‌های خود گفت: به نظر می‌رسد که وقتی حکومت دینی و اسلامی برپا می‌شود فلسفه وجودی آن اقامه دین است و از آنجا که مردم براساس خواست فطری خود، حکومت طاغوت را کنار زده و انقلابی را برپا کردند، خواسته اصلی‌شان این است که دین به عنوان جز مهمی به صورت عینی در زندگی‌شان جاری باشد. علاوه بر این، از آنجایی که خداوند انسان را براساس فطرت دینی خلق کرده است، انسان‌ها ذاتا دین‌جو، دین‌خواه و دین‌مدار هستند و این بُعد هم از نظر شخصی و هم از نظر اجتماعی باید مورد توجه قرار گیرد.
وی اضافه کرد: در دوران حکومت اسلامی، توجه به این جنبه از خواست کسانی که حکومت دینی را برپا کردند وظیفه اصلی حکومت بوده و تکلیفی است که خداوند برعهده زمامداران و حاکمان قرار داده است. علاوه بر این، وقتی وارد بحث حقوق می‌شوید می‌بینید که انسان‌ها دارای حقی بوده و بخشی از آن حق «پیگیری و تعمیق جریان هویتی» خودشان است و زمینه احقاق این حق را هم حکومت باید فراهم کند؛ بنابراین می‌توان گفت که این حق التکلیف برعهده حکومت دینی است.
وی با تاکید بر اینکه شعائر دینی امری باطنی و ظاهری است، گفت: وقتی شعائر مطرح می‌شود معمولا به اموری توجه می‌کنیم که جنبه ظاهری دارد و شاید بیشتر به نماد‌ها توجه شود، اما من می‌خواهم به موضوع دیگری اشاره کنم و آن هم این است که این ظاهر و شعار باید مبتنی بر باطن و حقیقتی باشد؛ بنابراین باید به جنبه عمقی و باطنی هم توجه کنیم؛ بنابراین نباید به امور دینی قشری و پوسته‌ای بپردازیم. بنده معتقدم اگر شعائر را با باطن و عمق آن در نظر بگیریم در جنبه ظاهری به دور از افراط و تفریط خواهد بود و معارف بلندی را در خود خواهد داشت. نکته مهمی که باید مورد توجه قرار گیرد این است که رسانه به عنوان واسطه بین حکومت و جامعه، باید هم به جنبه تکلیفی را در نظر بگیرد و هم جنبه حقوق. در حقیقت رسانه از یک طرف نماینده حکومت و یا واسطه حکومت و مردم در مباحث دینی است و از سوی دیگر باید نیاز‌ها و خواسته‌های جامعه را مورد توجه قرار دهد. از این نظر کار رسانه بسیار سخت است.
آیت الله علیدوست سخنران دیگر این جلسه بود. او در ابتدا گفت: هر دین، ملت و کشوری شعائر و شعار‌هایی دارد که با آن‌ها شناخته می‌شود، هویت خود را پیدا می‌کند و دیگران از آن طریق با آن ملت و کشور ارتباط برقرار می‌کنند؛ لذا اگر بگوییم که شعائر پدیده‌هایی هستند که به صاحب آن هویت می‌دهند، تعریف درستی ارائه کرده‌ایم. منظور من از نظر لغوی نیست بلکه بیشتر به جنبه‌های عینی اشاره کردم. طبیعتاً دین اسلام به عنوان دین جامع، جهانی و جاودان دارای شعائری است که اسلام را از طریق آن‌ها می‌توان شناخت. هویت مسلمانی از این طریق پیدا می‌شود و جامعه اسلامی از این طریق شناخته می‌شود. اگر این نگاه را به شعائر داشته باشیم، فقط نماد و صورت مطرح نمی‌شود بلکه از درون می‌جوشد و در بیرون هم خودش را نشان می‌دهد.
وی اضافه کرد: نکته دیگری که باید مطرح شود این است که ضرورت تعظیم شعائر قبل از اینکه شرعی باشد و از قرآن برایش سند پیدا کنیم، ضرورت عقلی و عقلایی دارد. به عبارت دیگر، برای فهمیدن ضرورت خیلی از موضوعات نباید قرآن را تورق کرد یا برایش روایتی پیدا کرد بلکه براساس نگاه عقلانی باید به آن‌ها عمل کرد. نمونه این موضوع را در حج می‌توان دید؛ اگر به شعائری مثل حج این قدر تاکید می‌شود، به این دلیل است که به امامت ختم می‌شود. به همین دلیل است که می‌گویند «مدینه بعد» افضل از «مدینه قبل» در حج است و حتی این سنت در بین ایرانیان وجود داشته است که بعد از حج به زیارت امام رضا علیه السلام می‌رفتند.
وی با طرح یک سوال صحبت‌های خود را ادامه داد و گفت: گاهی برای ما سوال به وجود می‌آید که چرا ثواب‌های عظیمی برای اقامه عزا برای امام حسین (ع) قرار داده شده است؟ کسی که در سوگ امام حسین گریه کند یا بگریاند و یا اجتماع گریه‌کنانی را جمع کند، آتش بر بدن او حرام و بهشت بر او واجب می‌شود. این موضوع می‌تواند مصداق مهمی برای تعظیم شعائر باشد.
رضی در پاسخ به سوألی درباره رسانه دینی یا دین رسانه‌ای گفت: این سوأل دامنه گسترده‌ای دارد. در حوزه نظریات دین و رسانه نظریات مختلفی را می‌بینیم. بعضی از آن‌ها نگاه جبرگرایانه به رسانه دارند و معتقدند که خاستگاه رسانه، غیردینی است و بر همین اساس نمی‌تواند محل مفاهیم دینی باشد و استفاده از رسانه به عنوان ابزاری برای تبلیغ دین، کاری اشتباه است. در نقطه مقابل، نظریات دیگری وجود دارد که به رسانه به عنوان یک ابزار نگاه می‌کند و معتقد است که رسانه خنثی است و می‌توان در آن هر پیامی را منتقل کرد. در حقیقت ظرفی است که هر مظروفی در آن جای می‌گیرد. دسته سوم نظریات نیز بینابینی است. در طول تاریخ بعد از انقلاب اسلامی که از رسانه به صورت عملیاتی در جامعه و حکومت دینی استفاده می‌کنیم می‌توانیم بگوییم که دسته اول نظریات، مردود است و رسانه می‌تواند محملی برای پیام دین و رساندن معارف دینی به جامعه باشد که البته تنها ابزار برای انتقال مفاهیم دینی نیست. برای مثال وقتی رسانه‌هایی نظیر تلویزیون، رادیو و فضای مجازی را داریم نمی‌توانیم بگوییم که دین فقط باید از طریق این‌ها منتقل شود و نقش مسجد، علما و سازمان‌های تبلیغی سنتی را نادیده بگیریم. به نظرم دین رسانه‌ای همان دین حداقلی است که بیشتر به ظواهر توجه دارد و خیلی به معارف و باطن دین توجهی ندارد.
وی ادامه داد: از این جهت لازم است نگاه‌مان به حوزه دین و رسانه نگاه جامعی باشد تا بتوانیم در حوزه حکومت دینی از رسانه به عنوان ابزار موثر و با حداکثر ظرفیت در حوزه مباحث دینی استفاده کنیم؛ بنابراین می‌توان گفت که رسانه اساساً به معنای عام باید پیشران جامعه و بقیه نهاد‌ها باشد. در حقیقت باید موتور محرک جامعه در مباحث دینی باشد و توجه جامعه را به ظاهر و باطن دین به صورت توامان جلب کند. همانطور که اشاره شد باید شعائر را با این نگاه تحلیل کرد که «ظاهری است که از باطنی مهم حکایت می‌کند.» یکی از آیاتی که در این زمینه می‌توان توجه کرد، آیه ۷۰ سوره اسراء است. خداوند در این آیه موضوع تکریم انسان را مطرح کرده و می‌گوید به آن‌ها رزق طیب داده‌ایم. به نظرم مباحثی که از طریق رسانه به جامعه منتقل می‌کنیم باید مصداق همین آیه باشد و به مردم رزق طیب بدهیم.
او با اشاره به کارکرد‌های رسانه در جهت تعظیم شعائر دینی گفت: به نظرم اگر در حوزه دین و رسانه این نگاه را داشته باشیم، می‌توانیم بگوییم که رسانه به عنوان یک ابزار می‌تواند معارف و مباحث دینی را به جامعه منتقل کرده و جامعه را در این جهت به سمت تعالی و رشدی که خداوند برای انسان مقدر کرده است، حرکت دهد؛ بنابراین نقش رسانه بسیار والا و مهم است و می‌تواند در کنار سایر ارکان و نهاد‌های مسئولیت‌دار نقش پیشران و مربی ترویج مفاهیم دینی را داشته باشد. با این نگاه، نظریه‌هایی که جنبه ابزاری به رسانه دارند کنار رفته و نگاه‌مان مترقی‌تر خواهد بود. البته باید دقت داشت که منظور ما از رسانه، گروهی کامل از سازمان رسانه است که پیام‌دهنده، پیام و ... را شامل می‌شود.
در بخش دیگری از این نشست مجازی آیت الله علیدوست ضمن اشاره به مبانی قرآنی در تعظیم شعائر دینی گفت: در قرآن تعظیم شعائر، هم به عنوان وظیفه فردی همگانی خودجوش و هم به عنوان کار نهادی و حکومتی مطرح می‌شود. در آیاتی که در سوره حج داریم مصداق این موضوع را می‌بینیم. مثلا در آیه ۴۱ سوره حج تعبیر شعائر نیامده است، اما روی زنده کردن مصادیق شعائر الهی تأکید شده است. در این آیه می‌خوانیم: «الَّذینَ إِن مَکَّنّاهُم فِی الأَرضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَآتَوُا الزَّکاةَ وَأَمَروا بِالمَعروفِ وَنَهَوا عَنِ المُنکَرِ وَلِلَّهِ عاقِبَةُ الأُمورِ» قبل از این آیه، صحبت از مظلومان تاریخ شده و به کسانی اشاره می‌کند که آمادگی یاری خداوند را دارند. در ادامه، این آیه آمده و توصیفات این افراد بیان شده است. این افراد کسانی‌اند که وقتی در جامعه اسلامی امکانات پیدا می‌کنند، نماز را اقامه می‌کنند، زکات را برپا می‌دارند، به معروف امر می‌کنند و از منکر بازمی‌دارند.
وی ادامه داد: بنابراین باید به چند نکته توجه داشت؛ از نظر قرآن، دو نوع تعظیم شعائر داریم؛ اول، تعظیم شعائر به صورت فردی، مردمی، همگانی و خودجوش و دوم تعظیم شعائر به صورت حکومتی و نهادی. البته در این فرم از تعظیم شعائر، آن نهاد یا ارگان نه تنها خود باید دست به کار شود بلکه باید بستر را برای اقامه شعائر فراهم کند. در حقیقت حاکمیت وظیفه دارد به گونه‌ای رفتار کند که خود مردم تعظیم شعائر کنند. اگر حکومت بستر را آماده نکرد و یا کاری کرد که زمینه‌ها از بین رفت، ترک واجب کرده و مرتکب گناه شده است. روزگاری بود که با کتب ضلال مواجه بودیم، اما اکنون با امواج ضلال مواجهیم. همانطور که امواج ضلال داریم، امواج هدایت هم داریم. در این بین، صدایی که بلندتر باشد پیروز است. اگر انسان‌هایی وجود دارند که می‌خواهند امواج ضلال درست کنند، وظیفه همه حاکمیت است که در برابر آن ایستادگی کرده و امواج هدایت را ایجاد کنند. این موضوع منحصر هم به حکومت دینی نیست و در هر حکومت مصلحی که در جهان وجود دارد باید رعایت شود.
رضی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه با چه ابزار و به چه شیوه‌ای می‌توانیم شعائر دینی را ترویج داده و به نسل بعدی منتقل کنیم، گفت: در اینجا باید از آیات قرآنی استفاده کنیم. خداوند در آیه ۱۷ و ۱۸ سوره زمر مباحثی را مطرح می‌کند که به نظرم بسط موضوعات رسانه‌ای است و سرلوحه فعالیت‌ها، سیاست‌گذاری‌ها و اقدامات رسانه‌ای می‌تواند باشد. خداوند در این آیات می‌فرمایند: «وَالَّذِینَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ أَنْ یَعْبُدُوهَا وَأَنَابُوا إِلَى اللَّهِ لَهُمُ الْبُشْرَى فَبَشِّرْ عِبَادِ». حال باید پرسید که بندگان خداوند چه کسانی هستند که خداوند به آنان بشارت می‌دهد؟ «الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَأُولَئِکَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ». آنان کسانی‌اند که حرف‌ها را می‌شنوند و به نیکویی به آن عمل می‌کنند. در اینجا خداوند دستورالعملی را در حوزه رسانه‌ای به ما می‌دهد و آن هم این است که زمینه برای شنیده شدن اقوال حسن را فراهم کنید. این کار وظیفه رسانه است. در حقیقت اگر رسانه می‌خواهد در حوزه شعائر اقدام کرده و اقامه دین بکند تا دینداری در جامعه تحکیم شده و مردم دیندار شوند، باید زمینه شنیده شدن اقوال حسن را در جامعه فراهم کند.
وی تاکید کرد: این جمله چند مفهوم و نتیجه دارد؛ اول این است که اگر زمینه شنیده شدن تمام اقوال حسن را در رسانه فراهم کردیم، همه مردم به سمتی می‌آیند که این حرف‌ها را بشنوند و از بین آن‌ها آن چیزی که مناسب‌شان است را انتخاب کنند. در اینجاست که شعائر الهی ترویج می‌شود. اگر این اتفاق رخ داد یعنی همه مردم در جهتی درست و با کمی اختلاف سلیقه حرکت می‌کنند. هم‌چنین با عمق بخشیدن به شعائر دینی در جان، ذهن و قلب جامعه زمینه‌ای فراهم می‌شود که این شعائر به نسل بعد هم منتقل شود.
او خاطر نشان کرد: اگر رسانه امروز به این جنبه توجه کرده و بتواند معارف دینی را در جان مخاطبش تعمیق کند، آنان می‌توانند این معارف را به افراد دیگری که حتی مخاطب آن رسانه نیستند منتقل کند. در اینجا می‌توانیم به رهبران فکری جامعه هم توجه کنیم؛ بدین معنی که اگر رسانه بتواند در این حوزه با نخبگان و گروه‌های مرجع کار کند آنان می‌توانند سیر دینداری را در کل جامعه جاری کنند. به نظرم اگر این نگاه را در حوزه رسانه دنبال کرده و همه برنامه‌هایمان در این چارچوب باشد، به بهترین شیوه عمل کرده‌ایم و مخاطبی را پرورش می‌دهیم که به صورت عمقی دیندار است.
آیت‌الله علیدوست با مطرح کردن یک شبهه و پاسخ به آن صحبت‌هایش را ادامه داد و گفت: شبهه‌ای که مطمئنم برای خیلی‌ها پیش می‌آید در حوزه رسالت حاکمیت نسبت به اقامه شعائر دینی است. سوال این است که آیا برنامه‌ها برای تعظیم شعائر دینی باید در داخل حاکمیت باشد یا در خارج از آن؟ دقت داشته باشید اینکه بگوییم هر حاکمیتی به هر شکلی و هر رسانه‌ای با هر سابقه‌ای برای تعظیم شعائر ورود کند، درست نیست. در نقطه مقابل، اگر بگوییم که حوزه وظیفه حاکمیت ورود به این مباحث هم نیست، باز هم غلط است. در آموزه‌های دینی ما کسی که قدرت پیدا می‌کند باید به صورت معقول به اقامه شعائر دینی بپردازد. برای مثال گفته می‌شود که صلوات را باید بلند فرستاد، این موضوع چه دلیلی دارد؟ دلیلش این است که در صلواتِ بلند، شعائر دینی تبلیغ می‌شود، در حالی که صلوات باطنی چنین ویژگی ندارد.
وی در بخش پایانی صحبت‌های خود به ۳ موضوع اشاره نمود: اول اینکه چه حاکمیت، چه رسانه و چه اشخاص، وقتی به عرصه تعظیم شعائر دینی ورود پیدا می‌کنند نباید سیاسی رفتار کنند. بنده گناه و خیانت می‌دانم که مسائل دینی را به خطوط خاص سیاسی محدود کنیم. منظورم این نیست که این مسائل سیاسی نیستند. بدون شک جنس عزاداری بر امام حسین علیه السلام سیاسی است، اما جناحی نیست؛ بنابراین اگر دولت‌ها و گروه‌ها در این عرصه ورود پیدا می‌کنند، نباید دست به سیاسی بازی گروهی بزنند. نکته دوم این است که باید کار را به اهلش بدهند. متاسفانه کار رسانه‌ای بعضاً در دست اهلش نیست که نتیجه درستی نمی‌دهد و نکته سوم این است که باید به اقناع، توجه ویژه‌ای داشت.