انقلاب بصیرتی امام باقر(ع)

- علیرضا خاتم - پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به عنوان آخرین پیام آور پروردگار [۱] وظایف و شئون مختلفى را در قبال جامعه اسلامى بر عهده داشتند که برخى نیاز به تداوم ندارند، مانند دریافت و ابلاغ وحى و برخى دیگر که عمده وظایف حضرت را شامل می‌شود مربوط به شئونى است که باید تداوم داشته باشند که می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

۱- تفسیر و تبیین وحى الهى و تشریح اهداف و مقاصد آن
۲- بیان و توضیح احکام موضوعات جدید در حوزه وظایف و احکام فردى و اجتماعى مسلمانان
۳- پاسخ گویى به شبهات مخالفین اسلام و ردّ اعتراضات آنان به حقانیت آیین اسلام
۴- محافظت و پاس دارى از کیان آموزه هاى دینى و جلوگیرى از وقوع تحریف و بدعت در آن‌ها
۵- داورى و قضاوت در اختلافات و نزاع هاى بین مسلمین و تطبیق و اجراى حدود و قوانین کلى الهى
۶- حکومت دارى و ریاست بر عامه مردم در همه ى مسائل اجتماعى و سیاسى. [۲]

 

وظایف مشترک پیامبر و امام
از آنجایی که امامت تداوم و استمرار وظایف و شئون نبوت و رسالت است و مقام امامت، مقام تحقق و عینیت بخشیدن به اهداف رسالت است امامان به عنوان جانشینان به حق پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همه وظایف و مسئولیت هاى آن حضرت را، به غیر از مقام نزول و دریافت و ابلاغ وحى، بر عهده دارند. [۳]

 

بصیرت، لازمه ثمربخشی وظایف امام
در این میان گاهی وجود موانع مختلف، مانع از ثمربخشی کامل وظایف امام می‌شود که برخی از این موانع از سوی دشمنان خارجی و برخی دیگر از سوی منافقین و اشخاص به ظاهر مسلمان ایجاد می‌شود. با بررسی دقیق این موانع، می‌توان به جرئت ادعا کرد ریشه اصلی چیره شدن دشمنان، سوء استفاده از عدم بصیرت مردم نسبت به امام و جامعه است.

وضعیت بصیرت مردم تا قبل از امامت امام باقر علیه السلام
بعد از واقعه سقیفه و غصب خلافت امیرالمومنین علیه السلام که ناشی از بی بصیرتی مردم در جامعه اسلامی آن روز بود، غاصبان خلافت سوار بر اریکه قدرت بر اعتقادات مسلمانان تاختند و با استفاده از متد‌های مختلف، بر بی بصیرتی مردم افزودند. تفکر و بینش مردم چنان در ظلمت و تیرگی فرو رفته بود که قطعه قطعه شدن امامشان را در کربلا دیدند و برخی سکوت کرده و برخی به آن رضایت دادند.

وضعیت بصیرت مردم در دوران امامت امام باقر علیه السلام
با توجه به عدم بصیرت مردم و شرایط سیاسی زمان امامت امام باقر علیه السلام که زمینه انتقال قدرت از بنی امیه به بنی عباس فراهم شده بود، فشار و کنترل از سوی دستگاه حکومت کمتر گشته و شرایط را برای ظهور و بروز افکار مختلف فراهم کرد؛ از این رو افکار انحرافی در جامعه گسترش یافت.

در این زمان نحله‌های فکری مختلفی قدرت گرفته و با سوء استفاده از عدم بصیرت مردم، آن‌ها را در منجلاب غوایت و گمراهی گرفتار کرده بودند. از جمله نحله‌های انحرافی آن دوران می‌توان به خوارج، جبریه، مفوضه، غلات، مرجئه، صوفیه، مشبهه و اهل قیاس اشاره کرد.

عملکرد بصیرت افزای امام باقر علیه السلام
در زمانی که از معارف امامان گذشته، چیزی باقی نمانده بود [۴] امام باقر علیه السلام انقلاب علمی و نهضت فرهنگی گسترده‌ای را در راستای بصیرت افزایی مردم آغاز کرد. وسعت تحول صورت گرفته به اندازه‌ای بود که می‌توان آن حضرت را مهمترین بنیانگذار معارف اسلامی دانست.

امام علیه السلام میان عقاید اهل بیت علیهم السلام با سایر فرق اسلامی مرزبندی کرد و فعالیت علمی خود را در عرصه‌های مختلف به منصه ظهور رساند. در عصر ایشان، امام با تدوین فرهنگ ناب اسلام در عرصه‌های فقه، تفسیر، عقاید و اخلاق، نقش بسزایی در بصیرت افزایی جامعه اسلامی ایفا کرد.

امام باقر علیه السلام ضمن بیان عقاید اصیل و صحیح اسلام، به مبارزه علمی با عقاید باطل مبادرت ورزید. با تشکیل جلسات تفسیر، پاسخ به سوالات و شبهات و نگارش کتاب، [۵] به معنی واقعی کلمه جهل زدایی کرده و بصیرت جامعه را ارتقاء بخشید.

یکی دیگر از مهمترین اقدامات حضرت، در راستای بصیرت افزایی جامعه، مقابله با عقاید باطلی بود که یهودیان به ظاهر مسلمان ایجاد کرده و پرده‌ای بر بصیرت توده مردم افکنده بودند. [۶] از دیگر اقدامات بصیرت افزای امام باقر علیه السلام می‌توان به مناظرات ایشان با بزرگان و اندیشمندان مختلف آن زمان اشاره کرد. از جمله این مناظرات می‌توان به مناظره حضرت با اسقف مسیحیان، مناظره با هشام بن عبدالملک، مناظره با حسن بصری، مناظره با نافع بن ازرق و مناظره با قتاده بن دعامه اشاره کرد. [۷]