مرگ ناشی از قحطی بیش از تلفات جنگ است

همانطور که در این فصل اشاره شد، جمله ماری مبنی بر اینکه یک سوم جمعیت ایران در اثر قحطی از میان رفته‌اند به معنای آن است که ۵ میلیون نفر جان باخته‌اند. واقعیت بسیار بدتر از این بود. ایران با داشتن ۱۲ میلیون نفر جمعیت در ۱۹۰۰ و نرخ رشد سالانه ۲%، در ۱۹۱۰، ۱۵ میلیون نفر جمعیت داشته است. اگر همین نرخ رشد ادامه یافته باشد، جمعیت ایران در ۱۹۲۰، می‌باید ۱۸.۳ میلیون نفر بوده باشد. اما رقم واقعی جمعیتی که برای ۱۹۲۰ گزارش شده، ۱۰ میلیون نفر بوده است؛ نشانه‌ای از این که دست کم ۸ میلیون نفر جان باخته‌اند. باز هم این برآورد محافظه‌کارانه است.

 

همان‌طور که پیشتر گفته شد. ایرانیان باور داشتند، جمعیت در ۱۹۱۰، ۱۷ میلیون نفر بوده است. علاوه بر این راسل بر این عقیده بوده که جمعیت ایران در ۱۹۱۴ به ۲۰ میلیون رسیده بوده است. بر اساس مقدار جمعیت واقعی در ۱۹۱۴ که طبق محاسبه ما ۱۶.۲ میلیون نفر بوده است، تلفات قحطی بیش از ۸ میلیون تن بوده است. با اطمینان می‌توان گفت که جمعیت ایران در ۱۹۱۴، ۲۰-۱۶ میلیون نفر بوده و ۱۰-۸ میلیون نفر در اثر قحطی و مرض در جریان جنگ جهانی اول از میان رفته‌اند. یعنی نیمی از جمعیت ایران از صحنه روزگار محو شده‌اند و بیش از همه تلفات میدان‌های جنگ، مردم در اثر قحطی ناشی از جنگ در ایران مرده‌اند.

 

هیچ یک از طرف‌های درگیر در جنگ، تلفاتی در این ابعاد چه به معنای نسبی و چه مطلق نداشته‌اند. به سختی بتوان نمونه مشابهی در تاریخ یافت که نیمی از جمعیت از میان رفته باشند. یک چیز بسیار روشن است: ایران «بی‌طرف» بینوا بزرگترین قربانی جنگ جهانی اول بوده است. تاریخ ایران پس از این واقعاً را نمی‌توان بدون آگاهی از این قحطی و تبعاتش درک کرد. این نکته نیز تعجب آور است که فاجعه‌ای در این ابعاد برای نزدیک به یک قرن مکتوم مانده است. آشکار‌کننده‌ترین نشانه از تلفات قحطی کاهش جمعیت تهران است.

 

آن طور که اشاره شد، بر اساس مصرف روزانه نان جمعیت تهران در ۱۹۱۰ حدود ۴۰۰ هزار نفر بوده است و هیچ جای تعجبی برای ما نیست که در ۱۹۱۷ این جمعیت بیش از ۵۰۰ هزار نفر بوده باشد. در انتخابات مجلس چهارم در تهران در اکتبر ۱۹۱۷، ۷۵ هزار رأی ثبت شده است و برندگان ۵۵.۱۳۱ رأی را به خود اختصاص داده‌اند. با توجه به اینکه تنها مردان بالای ۲۱ سال حق رأی داشته‌اند و متوسط خانوار شش نفر بوده است، جمعیت تهران می‌توانسته از ۵۰۰ هزار نفر فراتر رفته باشد و این همان رقمی است که در گزارش‌های دیپلماتیک ایران آمده است.

 

همان‌طور که در فصل پیشین گفته شد، نظمیه تهران گزارش کرده بود در شهر ۱۸۶ هزار نفر در سال خورشیدی ۱۲۹۶ (۲۱ مارس ۱۹۱۷ تا ۲۰ مارس ۱۹۱۸) جان باخته بودند. باتوجه به این که قحطی در تهران دست کم تا اوت ۱۹۱۸ دوام یافته است و پیامد آن وبا و آنفلوآنزای همه‌گیر در پاییز ۱۹۱۸ رخ داده است، شمار قربانیان به آسانی می‌توانسته فراتر از ۳۰۰ هزار نفر برود. کالدول جمعیت تهران را در ۱۹۲۰، ۲۰۰ هزار نفر اعلام داشته است، در حالی که معاون کنسول رابرت دبلیو. تردیدی نیست که جمعیت تهران دچار کاهشی فاجعه‌بار شده و تا ۶۰% سقوط کرده است.