زلزله ویرانگر در انتظار تهران است؟

- ایرنا نوشت: فلات ایران شامل گسل‌های فعال و ارتفاعات آتشفشانی جوان در طول کمربند زلزله‌های آلپ - هیمالیا است. مطالعات لرزه زمین‌ساختی ایران نشان می‌دهند که این منطقه دارای چگالی بالایی از گسل‌های فعال و جدید است؛ بنابراین مناطق زیادی در این گستره در خطر زلزله‌های مخرب قرار دارند.

در مناطق لرزه خیز، هرگونه تصمیم گیری در مورد سازه‌های جدید یا موجود و همچنین سیاست‌های توسعه‌ای در مناطق شهری باید با در نظرگرفتن اثر زمین لرزه‌های احتمالی در آینده باشد. به همین دلیل اطلاعات لازم را از طریق «تحلیل خطر زلزله» با تکیه بر داده‌های قابل اعتماد از گسل‌ها و زمین لرزه به دست می‌آورند.

گستره شهری تهران روی رسوباتی بنا شده است که سنگ توف سخت، پی آن را تشکیل می‌دهد. بر اساس داده‌های زمین لرزه‌های تاریخی، تهران زمین لرزه‌های بزرگی را در گذشته دور تجربه کرده است.

داده‌های موجود نشان می‌دهد، از سال ۱۲۰۹ شمسی تاکنون زلزله مخربی این شهر را تحت تاثیر قرار نداده و به این دلیل زلزله شناسان وقوع زلزله‌ای ویرانگر را در آینده برای تهران پیش بینی می‌کنند. پیشینه شتاب گرانش افقی زمین (PGA) در زلزله سال ۲۳۴ شمسی مشاهده شده است و به ترتیب زمین لرزه‌های سال ۳۳۶ و ۱۲۰۹ شمسی در درجات بعدی قرار دارند. همچنین زلزله‌های ۱۰۴۴ شمسی را به گسل مشا و رویداد‌های ۳۳۶ و ۵۴۹ را به گسل شمال تهران نسبت داده اند. همچنین زمین لرزه سال ۲۳۴ شمسی به گسل ری منتسب شده، ولی فعالیت گسل شمال تهران مبهم است.

لرزه‌خیزی و لرزه زمینساخت فلات ایران

فلات ایران یکی از لرزه خیزترین نواحی جهان است. این ناحیه با رویداد زمین لرزه‌های قاره‌ای مشخص است. تاکنون پهنه‌های گوناگون ایران از نظر لرزه خیزی توسط مولفین مختلف معرفی شده است، ولی مطالعه زلزله‌های ایران نشان می‌دهد که هنوز راه درازی در پیش است تا پهنه بندی دقیقی از نظر احتمال رویداد زمین لرزه صورت پذیرد.

موقعیت ویژه ایران در کمربند کوه‌زایی آلپ - هیمالیا و قرارگیری در یک پهنه فشاری (در میان ورقه‌های عربستان در جنوب باختر و توران در شمال خاوری) سبب شده تا این سرزمین دارای ظرفیت لرزه خیزی بالایی باشد و زمین لرزه‌های کوچک و بزرگ هر ساله به عنوان نتیجه این موقعیت، رخ دهند.

پژوهشگران علوم زمین بر اساس تاریخچه تحولات ساختمانی - رسوبی، جایگاه زمینساختی، اطلاعات ژئوفیزیکی، داده‌های زلزله شناسی و ویژگی‌های لرزه زمینساختی، سرزمین ایران را به واحد‌های مختلف تقسیم کرده اند که در تقسیم بندی ساختمانی - رسوبی انجام شده گستره مورد مطالعه به ترتیب در پهنه البرز - آذربایجان و البرز غربی قرار دارد.

در تقسیم بندی ایران به پهنه‌های لرزه زمینساختی که بر اساس جایگاه زمینساختی و ویژگی‌های لرزه خیزی، این محل در ایالت لرزه زمینساختی البرز- آذربایجان قرار می‌گیرد. (ایالت لرزه زمینساختی پهنه‌ای است که در رژیم‌های ژئودینامیکی کنونی، دارای جایگاه زمینساختی همانند و الگوی لرزه خیزی یکسان باشد.)

پیکرشناسی گستره تهران

گستره تهران که در کوهپایه جنوبی کوه‌های البرز مرکزی قرار گرفته و شمالی‌ترین فرونشست ایران مرکزی محسوب می‌شود، دارای کوه‌های البرز شمال تهران متشکل از یک سری چین‌ها و راندگی‌های خاوری - باختری است که از بلندی‌های مرکزی البرز به روی هم و سمت شمال و جنوب رانده شده است. دشت تهران دشتی است با شیب از شمال به جنوب که به وسیله بلندی‌ها و فرونشست‌های خاوری باختری به بخش‌های گوناگون تقسیم می‌شود.

از دیدگاه پیکرشناسی، پهنه تهران را می‌توان از شمال به جنوب به چند بخش البرز بلند، گستره کوهپایه تهران، فرونشست شمالی ایران مرکزی (دشت تهران) تقسیم کرد.

گسل‌های گستره تهران

شهر تهران در دامنه جنوبی البرز و روی نهشته‌ای آبرفتی کواترنر بنا شده و قسمت جنوبی آن در کناره شمال باختری کویر بزرگ قرار دارد. اختلاف ارتفاع ناگهانی بین البرز و تهران می‌تواند در اثر راندگی شمال تهران باشد. علاوه بر راندگی شمال تهران، چندین گسل جوان و جنبای دیگر در شمال و جنوب شهر، نهشته‌های آبرفتی دشت تهران و شهر ری نیز دارای گسل‌های متعددی هستند که به هنگام جنبیدن گسل‌های بزرگ ممکن است دچار لغزش و جابجایی شوند.

با توجه به تاریخچه زمین لرزه‌های بزرگ ۲۰ زمین لرزه با بزرگای بیش از ۶.۵ ریشتر (در ۲ هزار سال گذشته) و نیز وجود گسل‌های بزرگ در این پهنه احتمال رویداد زمین لرزه‌ای با بزرگای بزرگتر یا مساوی هفت ریشتر در این کلانشهر زیاد است.

آسیب دیدگی ناشی از زلزله در تهران

شهر تهران طی ۱۹۱ سال گذشته دچار آسیب دیدگی شدیدی بر اثر زلزله نشده است، اما می‌توان بر اساس زلزله‌های تاریخی زلزله‌هایی که احتمال می‌رود بر تهران تاثیر گذارده باشند به زلزله بزرگ سال ۲۳۴ شمسی در ری که خانه‌های بسیاری را در آن منطقه ویران کرد و شمار زیادی تلفات به بار آورد و در قم و کاشان، لرزه با شدت آن حس شد و شاید هم قدری آسیب رساند اشاره کرد. پسلرزه‌ها این زلزله به مدت بیش از یک ماه ادامه داشت.

همچنین می‌توان به زلزله فاجعه بار سال ۳۳۶ شمسی در شمال مرکزی ایران اشاره کرد که این لرزه همه روستا‌های منطقه ری و طالقان را هم آن‌هایی که در درشت واقع بودند و هم آن‌هایی که در کوهستان جای داشتند، ویران کرد و بیشتر شهر ری به کلی ویران شد و تلفات سنگینی از هر دو منطقه گزارش شده است. در طالقان تنها ۳۰ تن باز ماندند و در منطقه ری ۱۵۰ روستا ویران شد که یکی از وستا‌های کوهستانی را زمین لغزه‌ها فراپوشاند. کوهی در نزدیکی ری شکاف برداشت و آب از زمین به بیرون ریخت.

در کوه‌های رویان در شمال ری، زمین لغزه‌های گسترده مسیر رودخانه‌ای را بست که آب آن پس نشست و دریاچه‌ای ساخت. آسیب‌ها در شمال باختر به دیلمان و در جنوب به قم و کاشان گسترش یافت. لرزه احتمالا" در اصفهان و نیز بغداد حس شده است. پسلرزه‌های آسیب رسان به مدت چهل روز دنباله داشت و در سراسر منطقه شمال مرکزی ایران حس می‌شد. ممکن است این زلزله با افت نامعمولی در تراز آب دریای خزر ارتباط داشته باشد که به هر حال به نظر می‌رسد که آن افت پیش از زمین لرزه روی داده باشد.

سال ۵۵۶ شمسی نیز زلزله‌ای بسیاری از شهر‌های عراق عجم را در طول دامنه‌های جنوبی البرز تا منطقه آن سوی ری، ویران کرد. شهر‌هایی که به ویژه دستخوش ویرانی شدند قزوین و ری بودند که نفرات بسیاری در آن کشته شدند. شواهد درونی نشان می‌دهد که ناحیه ری، خاور بویین زهرا و آبادی‌های کرج بیشترین آسیب‌ها را دیدند.

تهران هنوز هم زلزله ویرانگر سال ۱۰۴۴ شمسی در دماوند و توابع آن را به خوبی به خاطر دارد. زلزله‌ای که خانه‌ها و ساختمان‌های بسیاری را در این شهر ویران کرد.

اما در این رهگذر زلزله سال ۱۲۰۹ شمسی در مازندران جنوبی در بامداد ۲ شوال ۱۲۴۵ چیزی دیگری است زلزله‌ای که مناطقی از شمیرانات و دماوند در خاور تهران را تقریبا به طور کامل ویران کرد و در حدود ۷۰ روستا که در سوی خاوری جاجرود و در امتداد راه‌هایی که از طریق دماوند به سمنان و دامغان می‌رود، جای داشتند ویران شدند و تنها در دماوند بیش از ۵۰۰ نفر کشته شدند. دامنه آسیب‌ها تا جاجرود گسترش داشت که کاروانسرای آن در اثر زلزله در هم کوبیده شد و در تهران بسیاری از خانه‌های کهنه فروریخت و حدود ۳۰ نفر را کشت.

در پایتخت حتی یک خانه از آسیب در امان نماند و بخشی از کاخ به همراه بسیاری از خانه‌های پیوسته به آن و نیز بخشی از بازار فرو ریخت. ارگ، تالار بزرگ بار عام، شماری از عمارت‌های اعیانی و نیز ساختمان کهنه سفارت بریتانیا به سختی آسیب دیدند و دیوار‌های باغ سفارت با خاک یکسان شد.

ارزش زیان‌های مالی در تهران نیم میلیون تومان برآورد شد. لرزه به شماری از ساختمان‌های عمومی در آمل، ساری، و دامغان آسیب‌های رساند و سنگ‌ریزش‌هایی به راه انداخت که گردنه‌ها را در راه‌های هراز و تالار رود به شمال بست. زلزله تا باکو حس شد و پسلرزه شدیدی به دنبال داشت که مایه آسیب‌های افزونتری در منطقه شمیرانات تهران شد و در تهران هراس بسیار برانگیخت، که بخش بزرگی از جمعیت آن در چادر‌های سکنی گزیدند. دربار سلطنتی نیز در فضای باز ارگ اردو زد و پس لرزه ۶ آوریل همان سال کاروانسرای قدیمی را در جاجرود به کلی ویران کرد.

در ذهن خودم زلزله احتمالی تهران را مرور می‌کنم آنجایی که پیش نشانگر‌های زیست شناختی فعال می‌شوند همان پیش نشانگر‌هایی که پیش از وقوع زلزله در رفتار حیوانات با یکسری ناهنجاری‌ها بروز می‌کند که علت اصلی عکس العمل شدید آن‌ها از جمله پروبال زدن پرندگان به صورت همزمان، هیجان زدگی جانورانی مثل گربه و موش، خروج مار‌ها از لانه ها، زوزه کشیدن سگ ها، خروج کرم‌های خاکی به دلیل تغییر در میدان مغناطیسی زمین است.

شاید سرانجام روزی زمین شهر تهران که در دشت‌های مرکزی و جنوب رشته کوه‌های البرز مرکزی کرخت و بی حال پهن شده، تکانی به خود دهد و آن روز سرنوشت بیش از چندین میلیون انسانی که به هوای زندگی بهتر و امکانات بیشتر از اطراف و اکناف سرزمین ایران پای طلب به سمت و سوی این شهر کشانده و در پیچ و خم هزار توی این شهر در رفت و آمدند، چه خواهد شد؟

به گزارش ایرنا، زلزله کشنده‌ترین سانحه طبیعی است که تقریبا همه ایرانیان لرزش آن را زیر پای خود حس کرده اند، اما به راستی این سانحه ناگهانی چیست که انسان را در زمان‌ها و مکان‌های مختلف غافلگیر کرده و خسارات جانی و مالی فراوانی را برای آن به جای گذاشته است.

زلزله حادثه‌ای طبیعی است که بر اثر لرزش زمین به وجود می‌آید و به طور معمول در گسل‌های پوسته سخت زمین که در زیر خاک سطحی رخ می‌دهد.

زلزله‌های ایران بیشتر در ژرفای بین ۲ تا ۲۵ کیلومتر با شکستگی‌های برشی به صورت کششی یا فشاری، یا افقی امتداد لغز ثبت می‌شوند. از انتشار لرزشی که در اثر این شکست پدید می‌آید، زلزله به وجود می‌آید.