ساخت ناو جنگی در ایران چطور مدیریت شد؟
- تسنیم نوشت: ناوشکن جمهوری اسلامی دنا به عنوان جدیدترین ناوشکن ایرانی، بزودی به ناوگان دریایی ارتش جمهوری اسلامی ایران اضافه خواهد شد.
این ناوشکن با شماره بدنه ۷۵، چهارمین ناوشکن ساخته شده در پروژه موج است که عملیاتی می‌شود.
پیش از این ناوشکن‌های جماران، دماوند و سهند از این کلاس ساخته شده بود.
در گزارش زیر به بررسی این ناو‌ها خواهیم پرداخت و معرفی ناوشکن دنا نیز در گزارش مبسوطی پس از رونمایی آن منتشر خواهد شد.
***
نیروی دریایی برای کشور‌هایی همچون ایران که از ویژگی همجواری با دریا برخوردارند و می‌خواهند مستقل و قدرتمند باشند اهمیت حیاتی دارد. خصوصاً وابستگی ۸۰ درصد از تجارت کشور به دریا نیز بر اهمیت قدرت دریایی در آب‌های نزدیک و دور برای حفظ منافع کشور می‌افزاید.
اعزام ۷۷ ناوگروه به آب‌های دور دست خصوصاً خلیج عدن و تنگه باب المندب که طول مدت مأموریت هر یک از آن‌ها در حدود ۲ ماه بوده از جمله فعالیت‌های این نیروی راهبردی در بیش از یک دهه اخیر بوده است.
تداوم این دست مأموریت‌ها نیاز به ساخت شناور‌های بیشتری دارد که هم شامل نمونه‌های مشابه فعلی و هم شناور‌های بزرگتر و نیز شناور‌های پشتیبانی و آموزشی می‌شود.
بدیهی است که به کارگیری دانش و فناوری‌های روز و تسلیحات و تجهیزات جدید در تولیدات نیز از ملزومات کسب و افزایش سیادت دریایی کشور در محدوده‌های مورد نظر خود است.
ساخت و الحاق شناور موشک انداز زره از رده پیکان، ناور‌های رزمی پروژه موج شامل جماران و سهند، ساخت ناوبندر غول پیکر مکران، ساخت ده‌ها فروند زیردریایی سبک غدیر و زیردریایی فاتح، انواع قایق‌های تندرو، شناور‌های شکار کننده مین، یدک کش‌ها در رده‌های مختلف و شناور‌های پشتیبانی مانند لندینگ کرافت در چند رده وزنی و در دست ساخت بودن هواناو یا هاورکرافت سنگین ترابری و تهاجمی پیروزان، ناو اطلاعاتی طلائیه، ناو آموزشی-رزمی خلیج فارس با طول بیش از ۲۰۰ متر، ناوبندر جدید با قابلیت‌های بیشتر و چند فروند دیگر از زیردریایی فاتح از جمله مصادیق تلاش برای تجهیز نیروی دریایی برای تداوم مأموریت‌های فعلی خود و حرکت به سمت گسترش مأموریت‌ها است. طرح‌های متعدد دیگری نیز در نیروی دریایی ارتش و وزارت دفاع مراحل طراحی دقیق خود را به پایان رسانده و آماده ورود به مراحل ساخت هستند از جمله ناوشکن نگین و زیردریایی بعثت.
تاریخچه خودکفایی
از سال ۱۳۶۲ که جهاد خودکفایی به فرمان حضرت آیت الله خامنه‌ای نماینده وقت امام خمینی (ره) در شورای عالی دفاع تشکیل شد تا سال ۱۳۷۶ فعالیت‌های عمده شامل بازسازی ناو سبلان، تعمیر و عملیاتی نگهداشتن واحد‌های شناور دیگر و ارتقاء تجهیزات مخابراتی و به کارگیری موشک‌های کروز ضد کشتی جدید بود. ناو سبلان در درگیری مستقیم با ارتش تروریستی آمریکا هدف تسلیحات هواپایه آن‌ها قرار گرفته و شکاف بزرگی در بدنه آن ایجاد شده بود.
این ناو به سختی به منطقه امن رسانده شده و سپس فرایند بازسازی آن با اعلام آمادگی کارخانجات نیروی دریایی ارتش آغاز شد و طی مدت ۲ سال بازسازی و به اولین شناوری که تجهیزات جدید را پس از دوران جنگ تحمیلی دریافت می‌کرد تبدیل شد. در آسیب دیدگی شدید سبلان بیش از ۳۰ درصد بدنه آن آسیب دید و پس از اتمام کار بازسازی و بهینه سازی و نصب تجهیزات جدید، حدود ۵۰ درصد از نظر تجهیزاتی تغییر نسبت به سایر نمونه‌ای کلاس الوند (همرده با خودش) تغییر کرده بود.
با فرمان رهبر انقلاب و فرماندهی معظم کل قوا مبنی بر ساخت ناوشکنی با قابلیت حمل بالگرد و موشک، پروژه موج با محصول اولی به نام جماران تعریف شده و در دستور کار قرار گرفت.
در سال ۱۳۸۰ پس از اتمام طراحی ها، اولین قطعه از ناو، سال ۱۳۸۲ کاسه (قسمت زیر عرشه از سازه کلی) و در سال ۱۳۸۵ تمام بخش‌های روسازه (سازه و طبقات روی عرشه) ساخته و در ادامه کار تجهیز آن شروع شد.
ناو جماران پس از ناوگان دریایی دوران خشایارشاه، اولین شناور نظامی ساخت ایران پس از چند هزار سال بود و در شرایطی ساخته می‌شد که دانش کشتی سازی نظامی در کشور به صورت مدرن و مدون وجود نداشت.
تصویری از ناو جماران در اوایل دوران خدمتی
ساخت ناو جنگی چطور مدیریت شد؟
در ساخت جماران کلیه توانمندی‌های داخلی در سراسر کشور شناسایی شد تا بخش‌های غیرقابل دستیابی از خارج، با تکیه بر توان داخلی ساخته شود. در فرایند مدیریت پروژه ناو جماران اغلب بخش‌های دانشگاهی و صنعتی که همکار پروژه بودند اطلاع نداشتند که کار آن‌ها برای ساخت یک شناور جنگی در حال استفاده است و مدیریت مستقل و متمرکزی در نیروی دریایی ارتش برای پروژه موج اقدام به جمع بندی و هماهنگ سازی توانمندی‌ها و تبدیل آن به بخشی از محصول نهایی را بر عهده داشت. در نتیجه این فعالیت‌ها دانش طراحی یک شناور جنگی از مرحله تعریف نیاز‌های عملیاتی تا آزمایش‌های استاندارد‌های نظامی و دریایی تدوین شد.
طبقات مختلف در ناو جماران؛ این طبقات در قالب ۲۹ بلوک ساخته شده که در ناو سهند به ۲۰ بلوک کاهش یافت
یک میلیون و چهارصد هزار قطعه در ساخت جماران مورد استفاده قرار گرفت. ۱۲۰۰۰ نفر ساعت مرحله مطالعاتی، ۱۲۰ مرکز دانشگاهی و حدود یک هزار متخصص که بیش از یکصد نفر از آن‌ها مرتبه علمی دکتری داشتند با صرف یک میلیون و دویست هزار نفر ساعت کار تحت مدیریت نیروی دریایی ارتش کار کردند. ایجاد دفاتر طراحی با به کارگیری کارشناسان ارشد و دکتری و با ساختار مدیریتی بومی و به کارگیرنده شرکت‌های دانش بنیان و دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های فعال کشور سبب شد تا بزرگترین پروژه دفاعی کشور در آن مقطع شکل بگیرد. نهایتاً در ۳۰ بهمن ۱۳۸۸ الحاق جماران با حضور فرماندهی کل قوا صورت پذیرفت.
ناو جماران پس از تکمیل کاسه و روسازه و به آب اندازی اولیه در اواسط دهه ۱۳۸۰
بهبود ۵۰ درصدی شعاع عملیاتی ناو جماران نسبت به ناو‌های رده الوند و مزیت حمل بالگرد و نیز حمل پرتابگر‌های موشک پدافند هوایی از جنبه‌های شاخص تفاوت‌های جماران در تجهیزات ظاهری خود نسبت به آن‌ها بود. در کنار آن انواع تجهیزات الکترونیکی ساخت داخل نیز روی جماران نصب شده بود. البته اولین‌های زیادی در ساخت جماران رخ داد از جمله ساخت محور (شفت) با طول ۲۶ متر برای اولین بار در کشور که پس از امتناع کشور‌های خارجی از تحویل آن صورت پذیرفت.
در ادامه بهبود مستمر جماران از نظر سامانه‌های راداری و مخابراتی و جنگال و فریب دهنده و موشک‌های جدید طی ۱۲ سال گذشته به عینه مشاهده شد که نشان از اهمیت و تأثیر بومی بودن تجهیزات برای تداوم بهبود یک سامانه داشت.
تغییر تجهیزات روی ناو جماران در زمان تحویل (تصویر بالا) و در سال‌های اخیر (تصویر پائین)
با توجه به لزوم تجهیز ناوگان شمال به ناو‌های رزمی مختلف علاوه بر شناور‌های موشک انداز رده (کلاس) پیکان که تحت پروژه سینا در اوائل دهه ۱۳۸۰ در مسیر ساخت در کارخانجات شمال کشور قرار گرفتند، فروند دوم از رده جماران با نام دماوند نیز در بندر انزلی برای ناوگان شمال در دست ساخت قرار گرفت.
در جنوب نیز قرار شد تا چند فروند از رده جماران ساخته شود تا تعداد ناو‌های نوساز ناوگان جنوب هم افزایش پیدا کند ضمن اینکه می‌بایست هر یک از این شناور‌های نوساز از جدیدترین سامانه‌های بومی شده تا زمان ساخت خود بهره برداری کنند. ناو‌های دنا و تفتان محصول همین تصمیم هستند که امروز کار آماده سازی دنا به پایان رسیده و به زودی تمرکز روی تفتان آغاز می‌شود.
ناو رزمی دنا با شماره بدنه ۷۵
هم خانواده‌های جماران
پروژه دنا به همان زمان نهایی شدن طرح جماران باز می‌گردد و از شروع ساخت تا الحاق آن ۱۳ سال طول کشیده که ۷ سال آن زمان مفید بوده است. جماران به عنوان اولین فروند ۱۲ سال به طول انجامیده و در بهمن ۱۳۸۸ تحویل شد، دماوند که فروند دوم پروژه موج محسوب می‌شد با ۸ سال کار در اسفند ۱۳۹۳ و سهند با وجود تغییرات در طراحی بیرونی و داخلی و برخی تجهیزات متفاوت ۶ سال در دست ساخت بوده و در آذر ۱۳۹۷ به ناوگان ملحق شد. این ناو با طراحی جدید در بدنه‌های جانبی، سطح مقطع راداری کمتری داشته و چند برابر دیرتر از ناو جماران کشف می‌شود.
ناو‌های پروژه موج از بالا به پائین: جماران، دماوند-۱، سهند و دنا
کار ساخت دماوند جدید که به جای فروند آسیب دیده و از خدمت خارج شده قبلی در شمال ساخته می‌شود با وجود تغییرات زیاد در طراحی داخلی و بدنه ۳ سال طول کشیده و عمده تجهیزات آن خصوصاً در بخش‌های داخلی ناو نصب شده و قرار است تا به زودی آزمایش دریانوردی خود را بگذراند.
لازم به ذکر است ساخت بخش‌های سازه‌ای دماوند جدید یکسال طول کشیده و این نشان می‌دهد که در صورت حمایت لازم و تأمین به موقع تجهیزات، زمان واقعی ساخت سازه یک شناور در این رده برای صنعت داخلی در همین حدود خواهد بود.
دماوند جدید در حال ساخت در شمال کشور؛ تغییرات متعددی در روسازه مشاهده می‌شود از جمله نصب دو دودکش، سازه استقرار سامانه کمند و سازه استقرار رادار چشم عقاب
ناو اطلاعاتی طلائیه در حال ساخت در جنوب که به آشیانه نگهداری بالگرد مجهز است
یکی از دلایل طولانی شدن زمان مفید پروژه دنا تغییر زیرسامانه‌ها از طراحی‌های زمان جماران به جدیدترین دستاورد‌ها و اعمال تجارب حاصل شده توسط نداجا و وزارت دفاع است. در واقع هر یک تجربیات کسب شده از خدمت چندین ساله جماران در آب‌های دور و نزدیک و نواقص شناسایی شده به صورت علمی و فنی مدون شده و همه موارد مهم در ناو جدید دنا مورد بازبینی قرار گرفت. دلیل دیگر که سبب شد تا علاوه بر زمان مفید ۷ ساله، چند سال هم روند پروژه با کندی زیاد رو به رو شود بروز مشکلات اعتبار دفاعی از سال‌های اولیه دهه ۱۳۹۰ بوده است.
در ناو جماران مواد اولیه سازه‌ی آلومینومی و فولاد دریایی کاسه‌ی اصلی وارداتی بود و در کارخانجات داخلی به اجزاء و قطعات و ورق‌های لازم تبدیل شد، اما در ناو دنا که در اواخر پروژه جماران شروع به ساخت آن شد، هم سازه و هم کاسه آن از فولاد دریایی ساخت کارخانه اکسین اهواز است که استحکام بالاتری هم در برابر ضربه دارد.
تجهیزات متعدد جدیدی روی جماران نسبت به زمان الحاق اولیه نصب شده است
تمام ناو‌های پروژه موج مجهز به عرشه یا محل نشست و پرواز بالگرد هستند که قابلیت‌های عملیاتی متنوع تری به شناور دریایی می‌دهد. ضمن اینکه امروزه با ساخت انواع پهپاد‌ها در کشور، امکان به پرواز در آوردن و فرود پهپاد‌ها نیز از روی همین عرشه وجود دارد که در افزایش توانایی شناور در کسب اطلاعات از محیط پیرامونی و شناسایی اهداف در فواصل نزدیک و دور و هدایت آتش موشک به بیشترین برد خود بسیار مؤثر است.
تجهیزات دنا در یک نگاه
تمامی سامانه‌های مورد نیاز ناو دنا از نوع جدید و بروز نسبت به جماران در زمان تحویل بوده و در بردارنده گستره متنوعی از فناوری‌ها می‌باشد که برخی از آن‌ها شامل این موارد است:
رادار‌های سطحی باند اس و ایکس، رادار تاکتیکی هوایی سه بعدی، سامانه پردازشگر راداری، سونار‌های زیرسطحی و اکوساندر
سامانه‌های مخابراتی سطحی و زیرسطحی، سامانه مخابرات و شبکه رایانه داخلی، سامانه‌های ناوبری و قطب نما و جایروی مغناطیسی
سامانه کنترل آتش، سامانه‌های الکترواپتک دارای پایدار کننده (استبلایزر) و هماهنگ کننده (سینکرونایزر)
سامانه هشدار دهنده و مقابله با حملات ش. م. ر؛ و درب‌ها و تهویه مطبوع با توان پایداری و نفوذناپذیری در زمان این حملات و دوش‌های ضد آلودگی، سامانه آب شیرین کن، سامانه هوای فشرده
هدایت خودکار ناو، چهار نیروگاه تولید برق با مجموع توان ۵۵۰ کیلووات و سامانه‌های برق و ناوبری و مخابراتی اضطراری، سامانه امداد و نجات و ضد آتش
سامانه‌های گردآوردی داده‌های الکترونیکی اطراف و سامانه جنگ الکترونیک، سامانه‌های چف و فلیر
قابلیت سوخت رسانی به بالگرد و سامانه کامل هواشناسی
به دلیل هم نسل بودن دنا با جماران در ظاهر بدنه تفاوتی با آن ندارد، اما از لحاظ سامانه رانش و تسلیحات و تجهیزات الکترونیکی و راداری که در آن به کار گرفته شده از جماران برتر است. چون انتهای فرایند ساخت و زمان نصب تجهیزات آن هم دوره با به ثمر رسیدن سهند بوده برخی فناوری‌های به کار رفته در آن مشابه سهند است. با وجود طرح بدنه مشابه با ناو جماران، با تغییرات اعمال شده در روسازه، عرشه یا پد نشست و برخاست بالگرد در ناو دنا نسبت به جماران بزرگتر شده است.
تصویری از ناو دماوند-۱ که چینش تسلیحاتی دنا بسیار شبیه به آن است
تصویری از ناو جدید دنا که در مقایسه با دماوند-۱، دکل اصلی به عقب‌تر منتقل و با دکل رادار عصر ترکیب شده است
در جماران برخی اقلام در زنجیره رانش از خارج تهیه شده بود و برخی اقلام هم پیش از رسیدن به ایران توقیف شد و در ایران طراحی و ساخته شد که به طولانی شدن زمان کلی پروژه جماران منجر شد، اما در ناو‌های بعدی میزان وابستگی کمتر و کمتر شد به طوری که در دنا حتی موتور نیز ساخت ایران است. در زنجیره رانش دنا که سومین شناور رزمی تولیدی این رده تناژ برای ناوگان جنوب است برای اولین بار از موتور تولید داخل استفاده شده است. این در حالی است که موتور یکی از عوامل به درازا کشیده شدن پروژه‌های مشابه بوده است.
با ساخت موتور داخلی و جواب گرفتن از آن در آزمایش‌های میدانی واقعی روی شناور قطعاً دست متخصصان کشور برای تولید محصول در این رده بازتر می‌شود. در نتیجه می‌توان ناو دنا را نتیجه رسیدن سطح بومی سازی ناو‌های رزمی این رده در کشور به میزان بسیار بالاتری نسبت به تعریف بومی سازی در سایر کشور‌ها دانست. با این سطح از بومی سازی و توسعه تجهیزات جدید و مدرن مانند پرتابگر‌های عمودی موشک‌های تهاجمی و تدافعی در آینده نزدیک شاهد چهره یک نیروی دریایی نوساز و پیشرفته در کشور خواهیم بود.
تصویری از ناو جماران در سال‌های اخیر که به رادار آرایه فازی عصر، پرتابگر فریب دهنده‌های راداری (چف) و چندین سامانه مخابراتی و الکترونیکی جدید مجهز شده و نشان دهنده روند بهبود مستمر توانمندی‌های آن است. به نظر می‌رسد رنگ جاذب امواج رادار نیز برای آن استفاده شده است
پیشتر اعلام شده بود که قرار است روی ناو دنا همچون دماوند جدید از پرتابگر‌های عمودی موشک پدافندی بهره گرفته شود، اما بعداً تصمیم بر این شد که پس از به کارگیری موشک‌های عمود پرتاب پدافندی روی سایر شناور‌ها و کسب تجربه لازم، این کار در ناو دنا به صورت اصلاحی انجام شود، چون سازه و بدنه آن سال‌ها پیش ساخته شده بود، ولی در ناوی مانند دماوند، چون از ابتدا پیش بینی این امر صورت گرفته بود نصب این نوع پرتابگر از ابتدا صورت خواهد گرفت.
به گفته دریادار خانزادی فرمانده نیروی دریایی ارتش با توجه به در اختیار داشتن نمونه زمینی این موشک عمودپرتاب، به کارگیری آن روی شناور بدون مشکل خاصی صورت خواهد گرفت. اما از اینکه نمونه زمینی موشک مذکور در بین تسلیحات معرفی شده ایرانی است یا هنوز محرمانه باقی مانده اطلاعی در دست نیست.
لازم به ذکر است سامانه‌های پرتاب عمودی موشک ساخت داخل با دو هدف موشک کروز برد بلند و موشک ضد هوایی در دست توسعه است. افزایش تعداد موشک قابل ذخیره در فضای محدود شناور و نیز امکان شلیک به هر سمتی بدون نیاز به تغییر زاویه پرتابگر و در نتیجه سرعت عمل بالاتر از ویژگی‌های پرتابگر‌های عمودی است.
تا اواسط دهه ۱۳۸۰ تنها یک پروژه ساختی در کارخانجات نداجا در جنوب در حال اجرا بود و آن هم جماران، اما امروز در انتهای دهه ۱۳۹۰ چندین شناور با ویژگی‌های بسیار متفاوت و حتی جهش در تناژ در حال ساخت بوده و همزمان چندین شناور و زیرسطحی سنگین نیز در دست تعمیر است. این تفاوت حجم فعالیت‌ها به خوبی نشان دهنده رشد بالای فعالیت‌های فنی و صنعتی برای حفظ و افزایش قابلیت‌های نیروی دریایی راهبردی ارتش جمهوری اسلامی ایران است.