کلیسای تادئوس؛ کهن‌ترین کلیسای جهان مسحیت در ایران
- فارس نوشت: ایران و ارمنستان از دیرباز با همدیگر پیوند‌های نزدیک فرهنگی و سیاسی داشته و همواره عده‌ای از ارامنه در این سرزمین بوده و در سراسر کشور حضور داشته‌اند؛ این قوم مانند دیگر ساکنین ایران‌زمین همگام با فعالیت‌های اجتماعی برای برگزاری مراسم دینی دارای معابد و زیارتگاه‌های خاص خود بوده و هستند که سابقه برخی از این ابنیه به قرون اولیه آزادی دیانت مسیح (ع) می‌رسد و در شکل کلیساها و نمازخانه‌های بسیار قدیمی جلوه‌گر شده‌اند.
به خاطر ویژگی‌های معماری و ارزش‌های هنری و اجتماعی، اکثر این بنا‌های مذهبی مانند سایر آثار ارزشمند تاریخی کشور، بر اساس ضوابط تحت حفاظت و حمایت قانونی دولت قرار دارند و توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، با هماهنگی شورای خلیفه‌گری ارامنه طبق برنامه ساماندهی و حفاظت می‌شوند.
کلیسا‌های ارامنه در ایران به سه دسته تقسیم می‌شوند: کلیسای ارتدکسی، کلیسای کاتولیک و کلیسای پروتستان.
از مجموع قریب به ۲۵۰ کلیسای ایران، ۲۰۰ کلیسا متعلق به جامعه ارمنیان ایران است. کلیسای ارامنه قوم ارمنی از هزاره دوم پیش از میلاد مسیح در کوهستان‌های ارمنستان شکل گرفت. آنان در سال ۳۰۹ میلادی، به عنوان اولین کشوری که آیین مسیحیت را رسمیت بخشید، شناخته می‌شوند. جمعیت مهاجر ارمنی که در چندین مقطع در ایران سکنا گزیدند، به طور پراکنده در ایران زندگی می‌کنند. این مهاجرت‌ها اکثراً از قرن شانزدهم میلادی یعنی طی جنگ عثمانی با ایران آغاز شد. ارمنی‌ها طی مهاجرت خود به مناطق جلفا و از آنجا به مرکز ایران آمدند.
ارامنه در ایران سه خلفه‌گری تاریخی بزرگ در سه شهر تهران، اصفهان و تبریز دارند و از امکانات اجتماعی، ورزشی و فرهنگی برخوردارند. ارامنه طبق اصل نوزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که می‌گوید «مردم ایران از هر قوم و قبیله که باشند از حقوق مساوی برخوردارند و رنگ، نژاد، زبان و مانند این‌ها سبب امتیاز نخواهد شد»، گذشته از امکانات عبادی یعنی مکان‌های خاص برای عبادت از دیگر امکانات ملی نیز به طور مساوی با دیگر هموطنان خود برخوردارند.
به علت همجواری استان‌های آذربایجان با کشور ارمنستان و حضور تعداد نسبتا بیشتری از هموطنان ارمنی در این مناطق، به طور طبیعی شمار قابل توجهی از کلیسا‌های ارمنی و نمازخانه‌های مقدس در استان‌های آذربایجان شرقی و غربی وجود دارند که برخی از آن‌ها همچنان فعال هستند و برای انجام مراسم مذهبی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند. اما در پاره‌ای از مناطق که بنا به دلایل اقتصادی و اجتماعی، ارامنه در یکی دو سده اخیر از آنجا کوچ و مهاجرت کرده‌اند، برخی از این ابنیه متروکه شده، ولی به لحاظ ارزش‌های یاد شده همچنان تحت حمایت و حفاظت قانونی هستند. از جمله بنا‌های با اهمیت و معروف مورد اشاره در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی می‌توان از کلیسای تادئوس مقدس (قره کلیسا) در چالدران یاد کرد که مورد احترام ارامنه دنیاست و همه ساله در ایامی خاص (اوایل مرداد ماه) تعداد زیادی از مؤمنین برای زیارت به آنجا می‌آیند.
همچنین کلیسای استفانوس مقدس (سنت استپانوس) در جلفا، کلیسای چوپان (آندره ورتی مقدس) در جلفا و مریم مقدس (زور زور) در ماکو هم جزء این کلیساها هستند که در سال ۲۰۰۸ تحت عنوان کلی مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران ثبت یونسکو (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد) شده‌اند.
به بهانه برپایی نمایشگاه آنلاین عکس‌های ابراهیم خادم بیات (فارغ التحصیل رشته عکاسی در سال ۱۳۶۷) از این کلیساها، مروری تصویری بر آن‌ها داریم.
«تادئوس مقدس» که با نام محلی «قره کلیسا»، یکی از قدیمی‌ترین کلیسا‌های جهان و به روایتی قدیمی‌ترین کلیسای جهان مسیحیت است که در استان آذربایجان غربی (شهرستان چالدران) قرار دارد. این کلیسا روی مزار تادئوس یکی از حواریون حضرت مسیح احداث شده است و تاریخچه ساخت آن به عنوان اولین کلیسای جهان و مهمترین کلیسای ارامنه ایران، بر اساس اسناد موجود به بعد از شهادت «تادئوس مقدس» یکی از حواریون حضرت مسیح (ع) برمی‌گردد.
کلیسای تادئوس مقدس که بر اساس منابع تاریخی در اوایل دوران مسیحیت ساخته شده است، در سال ۶۴۴ یا ۶۴۵ هجری قمری تجدید بنا شد و فرمان شاه عباس اول صفوی در حمایت از ارمنیان، روی سردر آن دیده می‌شود.
کلیسای «تادئوس مقدس» در سال ۱۳۳۴ و به شماره ۴۰۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و در سال ۲۰۰۸ و تحت عنوان کلی مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.
کلیسای «تادئوس مقدس» در سال ۲۰۲۰ نیز «آیین و مراسم زیارتی کلیسای تادئوس مقدس» در پرونده‌ای مشترک با ارمنستان در فهرست میراث جهانی ناملموس بشری قرار گرفت و به عنوان شانزدهمین میراث ناملموس ایران در یونسکو ثبت شد.
آئین زیارتی کلیسای تادئوس مقدس (شهادت تادئوس از حواریون مسیح) همه ساله با حضور انبوه مسیحیان طی سه روز متوالی در مردادماه برگزار می‌شود.
کلیسای «استپانوس مقدس» دومین کلیسای مهم ارامنه ایران است. این اثر فرهنگی ـ تاریخی در ۱۷ کیلومتری غرب شهر جلفا و ۳ کیلومتری کرانه جنوبی رودخانه ارس و در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان قرار گرفته است.
عده‌ای تاریخ بنای کلیسای استپانوس مقدس را اوایل مسیحیت می‌دانند و برخی آن را به دوره صفویه نسبت می‌دهند. در حالی که شیوه معماری بنا، مصالح ساختمانی و تزئینات مفصل و زیبای آن مؤید این مطلب است که کلیسا همانند و همزمان با کلیساهایی، چون قره کلیسا در بین قرن چهارم تا ششم هجری (دهم تا دوازدهم میلادی) ساخته شده‌است.
علت نامگذاری این کلیسا به نوبه خود جالب است: «استفان سنت استپانوس» که از حواریون مسیح بود، در سال ۳۶ میلادی در اورشلیم توسط یهودیان به اتهام بیان سخنانی بر خلاف شریعت یهود، سنگسار شد تا جزء اولین شهدای راه دین مسیحیت محسوب شود. از همین رو، کلیسا‌های زیادی در سرتاسر جهان با همین نام وجود دارد.
کلیسای «استپانوس مقدس» در سال ۱۳۴۱ و به شماره ۴۲۹ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
کلیسای مریم مقدس «زور زور» در کنار سد بارون در ۱۳ کیلومتری ماکو قرار دارد. نام کلیسا از همان ابتدا «زور زور» بوده است؛ بدین خاطر که در دوره‌ای تحت نظر اسقفی معروف به «زور زورتسی» قرار داشته است.
«زور زور» در سال ۱۳۱۴ میلادی توسط اسقف اعظم کلیسا تادئوس، زکریا ساخته شد. این کلیسا با سنگ‌های تراشیده شده، به شکل یک صلیب و با حالت یک نمازخانه کوچک ساخته شده است.
با ایجاد سد بارون، کلیسای زور زور زیر آب می‌رفت، به همین دلیل آجر به آجر آن شماره‌گذاری شد و در سال‌های ۶۶ و ۶۷ طی یک عملیات دقیق به ۶۰۰ متر آنطرف‌تر انتقال یافت. حدود یک دهه بعد هم گنبد کلیسا مورد مرمت قرار گرفت و در مرداد ماه ۱۳۷۹ ساختمان کلیسای زورزور با حضور انبوه زوار شرکت‌کننده در مراسم زیارتی سالیانه «قره کلیسا» توسط عالیجناب جاثلیق آرام اول پیشوای دینی ارامنه جهان رسماً افتتاح شد.
کلیسای چوپان یا «آندره ورتی مقدس» مربوط به دوره صفوی (سده ۱۶ میلادی) است و در جلفا کنار رود ارس، بر سر راه کلیسای سنت استپانوس واقع شده است. ساختمان کلیسا از خارج مربعی و از داخل به شکل صلیب است، بنابراین جزء کلیسا‌های کوچک محسوب می‌شود.
گفته می‌شود این کلیسا محل عبادت چوپان‌های ارمنی منطقه دره شام (۱۶ کیلومتری غرب جلفا و در کنار رودخانه ارس) بوده است. براساس روایتی دیگر، دو کلیسا به همت دو برادر چوپان بنا شده که یکی در این سمت رودخانه ارس و دیگری دقیقاً رو به روی آن واقع شده بود که اثر از آن باقی نمانده است.
داخل کلیسای چوپان خیلی کوچک است و بیش از ۱۰ نفر در آن جای نمی‌گیرد. محراب کلیسا در سمت شرق بنا واقع شده است و در اصلی کلیسا در سمت غرب آن است.
کلیسای چوپان توسط وزارت میراث فرهنگی و با همکاری سازمان منطقه آزاد ارس در سال ۱۳۹۳ مرمت شد. این کلیسا در حال حاضر تحت مالکیت شورای خلیفه گری ارامنۀ آذربایجان اداره می‌شود.