زیـر و روی فاجعه آبی در کشور

- روزنامه خراسان نوشت: «کاهش شدید بارندگی‌ها، اوضاع وخیم ذخایر آب‌های زیرزمینی، تهدید امنیت غذایی، اجتماعی و اقتصادی کشور»؛ این واقعیت‌های تلخ، حرف امروز و دیروز نیست، بلکه سال‌هاست کارشناسان و پژوهشگران داخلی درباره آن هشدار داده‌اند، اما حالا نشریه معتبر بین‌المللی «نیچر» هم خطر آن برای آینده ایران را گوشزد کرده است.

نتایج پژوهش ۳ محقق ایرانی

سه محقق ایرانی دانشگاه‌های کانادا و آمریکا، به استناد داده‌های آماری وزارت نیرو، مقاله‌ای را تهیه و در نشریه نیچر منتشر کرده‌اند که در آن روند تغییرات ذخیره آب‌های زیرزمینی ایران در بازه زمانی ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۵ (سال‌های ۱۳۸۱ تا ۱۳۹۵) بررسی شده است:
* در این بازه زمانی ۱۵ ساله، بیش از ۷۴ میلیارد مترمکعب از ذخایر آب‌های زیرزمینی کشور تخلیه شده است.
* طی این سال‌ها در ۷۶ درصد کل مساحت کشور، اضافه برداشت آب صورت گرفته است (به طور خاص در نواحی مرکزی، شرقی و شمال‌شرقی کشور).
* میزان کاهش ذخایر آب‌های زیرزمینی در برخی مناطق فاجعه‌بار بوده است: کاهش ۲۶۰۰ درصدی ذخایر در محدوده استان فارس، کاهش ۱۱۲۰ تا ۱۶۵۸ درصدی در استان‌هایی از جمله تهران، البرز، قم و مرکزی، کاهش ۶۴۰ تا ۹۴۰ درصدی در استان‌هایی از جمله خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان.
چه باید کرد؟

درباره جلوگیری از برداشت‌های بی‌رویه آب‌های زیرزمینی، مهم‌ترین اقدام مسدودکردن چاه‌های غیرمجاز است که بر اساس اعلام وزارت نیرو، طی سال‌های اخیر حدود هشت‌هزار چاه مسدود شده است. به گفته معاون وزیر، شناسایی و دسته‌بندی چاه‌های غیرمجاز انجام شده و برنامه بلندمدت وزارت نیرو مسدودکردن آن‌ها برای بهبود وضع دشت‌ها و آب‌های زیرزمینی است. «قاسم تقی‌زاده» این را هم گفته است که: امیدواریم ساختار مدیریت منابع آب که اخیرا بر اساس حوضه‌های آبریز ۹گانه طراحی شده و استقرار یافته است، بتواند به بهبود مدیریت منابع آب کشور کمک کند.

تنش آبی در ۲۵۰ شهر

اما پژوهش منتشرشده در نیچر، فقط یک بخش ماجراست و بخش دیگر، کاهش بی‌سابقه بارندگی‌ها طی سال‌های اخیر است که طبیعتا به اتفاق ناگوار برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی منجر شده است. برخی گزارش‌ها و خبر‌های رسمی، وضعیت کشورمان در این حوزه را هم شفاف می‌کند: در منطقه خراسان و سیستان و بلوچستان، میزان بارندگی در مقایسه با دوره بلندمدت، حدود ۸۰ درصد کاهش یافته است. بارندگی‌ها در فلات مرکزی ایران (شامل ۱۷ استان) حدود ۵۰ درصد، در حوضه آبریز خلیج‌فارس و دریای عمان ۴۲ درصد و در حوضه دریای خزر نیز ۲۰ درصد کاهش یافته است. نکته مهم این‌که بر اساس اعلام شرکت آبفای کشور، آب موردنیاز ۴۷۰ شهر کشور از منبع آب‌های سطحی تامین می‌شود و به دلیل کاهش گسترده بارندگی‌ها، تامین آب این شهر‌ها با چالش مواجه خواهد شد. معاون وزیر نیرو هم از تنش آبی در ۲۵۰ شهر کشور و تلاش برای مدیریت آن خبر داده است. بحران ایجادشده در میزان بارندگی‌ها و آب‌های سطحی وقتی بیشتر خودنمایی می‌کند که بدانیم حتی در استانی مانند گلستان، طی فروردین‌ماه امسال حجم رواناب رودخانه‌های اصلی، نسبت به بلندمدت بین ۶۱ تا ۸۸ درصد کاهش یافته است.

حال سد‌ها هم خوب نیست

کم‌شدن بارش‌ها، تاثیر خود را روی سد‌های کشور هم گذاشته است و با وجود پایان فصل اصلی بارش‌ها در سال آبی، هنوز ۴۱ درصد ظرفیت مخازن خالی است؛ در حالی که در مدت مشابه سال گذشته، ٨٠ درصد مخازن سد‌های کشور پر بود. میزان ورودی آب به سد‌ها هم ۴۰ درصد کاهش یافته است و به تبع آن شاهد کاهش ۳۲ درصدی خروجی آب سد‌ها هستیم.

رئیس جمهور: با خشکسالی مواجه‌ایم

دکتر روحانی هم پنج‌شنبه گذشته در مراسم افتتاح چند طرح وزارت نیرو، درباره وضعیت آبی کشور هشدار داد و گفت: «امسال با خشکسالی مواجه‌ایم و بارش‌ها حدود ۵۰ درصد کاهش یافته است؛ وضعیت سد‌ها هم مثل پارسال نیست، بسیاری از ظرفیت سد‌های ما خالی است و نیروگاه‌هایی که برق‌آبی هستند، مسلماً امسال دچار مشکلاتی می‌شوند؛ بنابراین باید بیش از سال‌های گذشته برای مصرف آب و مصرف برق، تا جایی که امکان‌پذیر است، مراعات و صرفه‌جویی کنیم».

از آب‌های ژرف و بارورسازی ابر‌ها چه خبر؟

اما شاید سوالی که برای شما هم پیش بیاید، این باشد که نتیجه طرح‌های بارورسازی ابر‌ها و استفاده از آب‌های ژرف به کجا رسید؟ دراین‌باره تقی‌زاده معاون وزیر نیرو توضیح داده و گفته است: هر دو موضوع جزو برنامه‌های مطالعاتی بوده و هم‌اکنون نمی‌توانیم از این موضوعات انتظار بهره‌برداری و استفاده داشته باشیم. او با اشاره به تلاش دولت برای تامین آب آشامیدنی ۲۵۰ شهر در معرض تنش آبی، هم گفته است: بنای جیره‌بندی نداریم و تلاش خواهیم کرد با برنامه‌ریزی شرایط پیش‌رو را مدیریت کنیم.

کاشت برنج در ۱۷ استان!

تقی‌زاده به حوزه کشاورزی هم اشاره و یکی از اشتباهات مهم در آن را ذکر کرده است: متاسفانه هم‌اکنون در ۱۷ استان کشور برنج کاشت می‌شود، در حالی که کاشت برنج محدود به دو استان گیلان و مازندران است. در هیچ جای دنیا که زیر هزار میلی‌متر بارندگی دارد برنج نمی‌کارند، اما در برخی مناطق ایران که میانگین بارش ۱۵۰ میلی‌متر است، برنج می‌کارند.

بارندگی در ایران، یک‌سوم متوسط جهانی

«احد وظیفه» رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی هم می‌گوید: از دهه ۷۰ و با توجه به توسعه جمعیت، دولت‌های مختلف برای تامین امنیت غذایی کشور به توسعه کشاورزی روی آوردند که هرچند این کار یک ضرورت بود، اما باید با توجه به روش‌های آبیاری، فصل کاشت و ظرفیت اقلیمی هر منطقه انجام می‌شد نه این‎که فقط سطح زیر کشت را افزایش دهیم، نتیجه این عملکرد‌ها هم وضعیت کنونی کشور است. وی می‌افزاید: میزان بارندگی‌ها در کشور ما یک‌سوم متوسط جهانی است و در مقابل شدت تبخیر آب در ایران سه‌برابر متوسط جهانی است؛ بنابراین واضح است که ما باید برای مصرف هر یک لیتر آب هم برنامه داشته باشیم. او می‌گوید: مدیریت و استفاده مناسب از آب برای شرب، جانمایی مناسب صنایع، تحول در کشاورزی و بارگذاری مناسب جمعیت در مناطق مختلف از مهم‌ترین اقداماتی است که باید به آن توجه کنیم وگرنه آینده نگران کننده‌ای در پیش خواهیم داشت.

اثرات جبران ناپذیر بر امنیت آب، غذا و محیط‌زیست ایران

«علی ناظمی»، استادیار گروه محیط‌زیست در دانشگاه کنکوردیای کانادا و یکی از سه محققی است که پژوهش آن‌ها در نشریه نیچر منتشر شده است. او در گفت‎وگوی اختصاصی با خراسان به مهم‌ترین موضوعات و نتایج پژوهش خود و همکارانش اشاره کرده است:

ما با استفاده از داده‌های آماری وزارت نیرو برای اولین‌بار میزان تخلیه آب‌های زیرزمینی در کشور را تخمین زده‌ایم و محاسبات ما نشان می‌دهد که میزان آن در دوره ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۵ حدود ۷۴ کیلومتر مکعب (۷۴ میلیاردمتر مکعب) بوده است. این اتفاق با برداشت بیش از حد در ۷۶ درصد از زمین‎های ایران صورت گرفته و منجر به افزایش شوری خاک و همچنین افزایش فراوانی و میزان فرونشست زمین در سراسر ایران می‌شود. ما هشدار می‌دهیم که این پدیده در بعضی از مناطق استراتژیک قابل‌توجه بوده و اقدامات فوری برای معکوس‌کردن این روند لازم است چرا که ادامه مدیریت ناپایدار آب‎های زیرزمینی در ایران می‌تواند منجر به اثرات جبران‌ناپذیری بر امنیت آب، غذا و محیط زیست ایران شود.

۷۱ درصد جمعیت کشور در مناطق دارای اضافه برداشت آب

هرچند خشکسالی‌ها محرک این پدیده بوده، اما تحقیقات ما نشان می‌دهد که کاهش آب‎های زیرزمینی عمدتا به دلیل برداشت گسترده آب اتفاق افتاده است. ضمن آن‎که مناطقی که در آن‌ها اضافه برداشت صورت گرفته است، حدود ۷۱ درصد از جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند. اولین قربانی کاهش عمده آب‎های زیرزمینی، امنیت غذایی کشور است. بیش از۹۰ درصد از برداشت آب‌های زیرزمینی، مربوط به آبیاری برای کشاورزی است. حتی در حوضه‌هایی که هم‎اکنون اضافه برداشت آب بیش از حد نیست، تقاضا برای آب کشاورزی زیاد است و برداشت طبیعی به سرعت در حال رشد است. اگر تعداد چاه‌ها و میزان استخراج همچنان افزایش یابد، بحرانی‌شدن این حوضه‌ها نیز دور از انتظار نیست و در مجموع مشکل اساسی در همین حوزه کشاورزی رخ خواهد داد.

خطر جدی فرونشست زمین

فرونشست زمین به دلیل برداشت گسترده آب‌های زیرزمینی هم می‌تواند با کاهش ظرفیت سفره آب زیرزمینی، دسترسی به آن را کاهش دهد. در غیاب روش‎های مدیریتی موثر، که متأسفانه چنین است، روند موجود منجر به فرونشست بیشتر زمین می‌شود و بروز آن در مناطق پرجمعیت مثل تهران که مستعد فعالیت لرزه‌ای نیز هستند، یک نگرانی عمده است.