چرا صنعت پتروشیمی ایران با وجود مواد اولیه ارزان بازهم موفق نیست؟

به گزارش خبرنگار اقتصادی میزان، خوشه‌های صنعتی به مجموعه‌ای از واحدهای كسب و كار اطلاق می‌شود كه در یك منطقه جغرافیایی و مرتبط با یك رشته فعالیت صنعتی متمركز شده و با تكمیل فعالیت‌های یكدیگر، به تولید و عرضه كالاهامی‌پردازند؛ شكل‌گیری زنجیره تولید در مكانی واحد، موجب دسترسی سریع‌تر بنگاه‌ها به نیازهایی است كه حلقه‌های مختلف این زنجیره، تولید و عرضه می‌كنند؛ بنابراین كارآیی افزایش و متوسط هزینه تولید كاهش می‌یابد.

در این میان صنایع پتروشیمی نیز از این قاعده مستثنی نیستند. این صنایع كاربرد‌های بسیاری در سایر صنایع از جمله لاستیك و پلاستیك، شوینده‌ها، سموم و كودها، چسب و رزین‌ها و الیاف مصنوعی دارند؛ لذا توسعه و تكمیل زنجیره ارزش محصولات و خوشه‌های صنایع پتروشیمی از محصولات بالادستی و میان‌دست تا محصولات تكمیلی، ایجاد ارزش‌افزوده بالاتر را به همراه دارد.

نگاهی به تجربه كشورهای موفق حاكی است كه آنها برای تقویت و توسعه صنایع تكمیلی پتروشیمی، به راه‌اندازی و توسعه خوشه صنعت پتروشیمی توجه ویژه‌ای داشته‌اند. چرا كه با توسعه خوشه، زنجیره تولید مواد مختلف میانی و نهایی گسترده می‌شود و بدنبال آن تحقیق و توسعه و آموزش‌ها به سمت نیازهای صنعت پتروشیمی گرایش می‌یابد. همچنین به مدیریت فناوری نیز توجه بیشتری شده و دانش تخصصی در راستای  تولیدات با كیفیت، محقق می‌شود.

در ادامه به بررسی تجارب برخی از كشورهای موفق در زمینه ایجاد خوشه و توسعه صنایع تكمیلی پتروشیمی (كشورهای آلمان، تركیه و سنگاپور) می‌پردازیم:

بر اساس گزارش شورای صنایع شیمیایی اروپا ایجاد خوشه‌های صنعتی شیمیایی و پتروشیمی در آلمان سبب شده كه این كشور ضمن تولید محصولات متنوع و با كیفیت (از قبیل داروهای ویژه، پلاستیك‌های اصلی، رنگ‌‌ها و لاك‌ها و الیاف شیمیایی) در خصوص صادرات نیز به موفقیت دست یابد. این كشور مقام دوم را در تولید صنایع شیمیایی و پتروشیمی احراز کرده و با كسب سهم 11 درصدی از كل صادرات صنایع شیمیایی و پتروشیمی جهان (سال 2013)، رتبه اول صادركنندگان این صنایع در جهان را به خود اختصاص داده است.

به عنوان مثال، پارك «ژندورف» در منطقه باواریای آلمان نه تنها باعث رونق اقتصادی صنعت شیمیایی آلمان شده بلكه موجب رونق و توسعه همه جانبه آلمان شده است. این منطقه به‌عنوان یك قطب بزرگ صنایع شیمیایی- پتروشیمی در آلمان شناخته شده و توانسته 40 درصد از فروش و نیروی انسانی شاغل در صنایع شیمیایی-پتروشیمی آلمان را به خود اختصاص دهد.

این منطقه علاوه بر فراهم کردن فضای مناسب تولید، محل اسكان مدیران و رؤسای شركت‌های پیشتاز بین‌المللی را فراهم کرده و با احداث مراكز تحقیق و توسعه و خلق فناوری در این منطقه توانسته توانمندی تولید صنایع شیمیایی- پتروشیمی را بالا برد.

همچنین این منطقه با خلق ارزش افزوده بالا برای صنعت پتروشیمی آلمان توانسته عمده تولیدكنندگان اتیلن و پروپیلن این كشور را از طرق مختلف (حمل مواد از طریق وسایل نقلیه گرفته تا انتقال اتیلن و پروپیلن از طریق خطوط لوله) محصولات واحدهای بزرگ كراكینگ و یا انبارهای بزرگ خود، روانه این پارك كند تا تولیدكنندگان صنایع تكمیلی مستقر در این منطقه را در كسب ارزش افزوده، تولید پایدار و ایجاد اشتغال بیشتر یاری کند.

كشور تركیه نیز علیرغم اینكه فاقد مواد اولیه ارزان است،  با سیاست‌های حمایتی و هدفمند دولت، به راه‌اندازی خوشه‌های پتروشیمی و شیمیایی پرداخته و در نتیجه موفق به ایجاد بنگاه‌های كوچك و متوسط پتروشیمی دانش‌بنیان شده است. بدین‌ترتیب محصولات با ارزش افزوده بالاتر تولید می‌كند. نوآوری در تولید محصولات جدید، كارآفرینی و ایجاد اشتغال پایدار، مدیریت و كاهش هزینه‌ تولید از ویژگی‌های این صنعت در تركیه است. نتیجه اینكه، كشور مذكور به یكی از تولیدكنندگان بزرگ مواد پلیمری و پتروشیمی جهان تبدیل شده است؛ چرا كه با ایجاد خوشه‌ها و تعامل صنایع كوچك و متوسط با صنایع بزرگ، بهره‌وری و رقابت‌پذیری صنایع كوچك افزایش یافته و بدین ترتیب توان بالایی در جذب تكنولوژی ایجاد شده است.

همچنین از آن‌جا كه مراحل فرآوری و سازماندهی تولید در صنایع كوچك گسترده نیست و بنابراین قابلیت جذب و بومی‌ كردن نیروی كار ماهر و تكنولوژی در این صنایع بالاست، از این منظر مزیت هایی نسبت به صنایع بزرگ مقیاسی دارند كه به لحاظ ارزبری و انعطاف‌پذیری این واحدها در شرایط نامتعادل بازار بیشتر است.

براساس گزارش شورای صنایع شیمیایی سنگاپور، در این كشور نیز  با سیاست‌های حمایتی دولت و هدایت نظام‌مند سرمایه‌گذاری‌ها خوشه صنعت پتروشیمی و شیمیایی شكل گرفت.

سیاست‌های حمایتی دولت به‌گونه‌ای بود كه این خوشه‌ها از معافیت‌های مالیاتی 5 تا 20 سال برخوردار شدند. بدین‌ترتیب با گسترش تعامل بین بخش بالادست و پایین‌دست و توسعه زیرساخت‌های مدرن، خوراك مواد اولیه برای واحدهای پایین‌دست راحت‌تر تأمین شد و در نتیجه با صرفه‌جویی در هزینه‌های لجستیك، قیمت تمام شده محصول كاهش و در نتیجه ضمن افزایش اشتغال و ارزش افزوده، سودآوری در صنایع تكمیلی پتروشیمی نیز افزایش یافت.

در واقع با توسعه خوشه صنعت پتروشیمی، حمایت از سطح درون‌بنگاهی به سطح فرابنگاهی ارتقاء یافته و در بلندمدت سبب پویایی خوشه و افزایش توان رقابت‌مندی آن‌ها می‌شود.

در كشور ما متأسفانه، توجه بیشتر به توسعه واحدهای بالادستی نظیر الفین‌ها و پلی‌الفین‌ها و متانول، سبب شده كه علیرغم وجود سرمایه‌های هنگفت و ظرفیت تولید بالا، ارزش افزوده پایینی داشته باشند، چرا كه به صنایع تكمیلی آن‌چنان كه باید توجه جدی نشده است. ضمن آن‌كه جانمایی واحدهای بالادست و پایین‌دست به‌درستی انجام نشده، در نتیجه، هزینه‌های انبارداری و حمل و نقل بسیاری بر واحدهای پایین‌دست تحمیل می‌كند.

با توجه به تجربه كشورهای موفق و از آن‌جا كه پس از تحریم، كشورهای مختلف دنیا به‌دنبال آغاز فعالیت دوباره و سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی ایران هستند، به نظر می‌رسد كه با یك برنامه‌ریزی دقیق و هوشمندانه، ضمن حمایت از سرمایه‌گذاران خارجی در حوزه پتروشیمی و با شناسایی ظرفیت‌‌ها و چالش‌های فنی و اقتصادی و تعیین اولویت‌های سرمایه‌گذاری در بخش صنایع تكمیلی پتروشیمی، می‌توان خوشه صنعت پتروشیمی را تأسیس و راه‌اندازی کرد.

بدین ترتیب ضمن تعامل واحدهای بالادست، میان‌دست و پایین‌دست، اشتغال و ارزش افزوده افزایش یافته و با ورود تكنولوژی و دانش تخصصی، كیفیت محصولات تولیدی در سطح استاندارد جهانی توسعه و در نتیجه توان رقابتی صنایع تكمیلی پتروشیمی ایران افزایش خواهد یافت.

پریسا یعقوبی،‌ عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی