تغییرات اقلیم بلای جان «گاندوها»
- ایرنا نوشت: گاندو یا تمساح مردابی در طبقه‌بندی اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) در رده گونه‌های آسیب‌پذیر قرار دارد، جمعیت گاندو در ایران حدود ۵۰۰ سر تخمین زده شده است، از ویژگی‌های بارز این حیوان پراکندگی وسیع آن در منطقه است، اما عمده جمعیت آن در سد پیشین در سیستان و بلوچستان متمرکز است.
عوامل مختلفی مانند تغییر اقلیم، کم آبی، جاده سازی ها، آلودگی رودخانه‌ها و باور‌های سنتی مبنی بر دارویی بودن گوشت این حیوان در خارج از کشور جزو عوامل تهدید این خزنده ارزشمند است، اما در این میان یکی از مهمترین عوامل تهدید تغییر اقلیم است، چون در تعین جنیست این حیوان نقش اساسی دارد، چون جنسیت نوزاد تمساح‌ها از طریق دمای لانه تعیین می‌شود نه ژنتیک بنابراین با ادامه وضعیت اقلیمی ممکن است در سال‌های آینده تمساح داشته باشیم، اما فقط یک جنس نر یا ماده باشند که بزرگترین تهدید برای این گونه خزنده است.
گاندو یا تمساح پوزه‌کوتاه یکی از قدیمی‌ترین خزنده‌ها در ایران است، در واقع نوعی کروکودیل بومی شبه‌قاره هند و مناطق اطراف است که در کشور‌های هند، بنگلادش، پاکستان، ایران، سریلانکا و برمه زندگی می‌کند، گاندو تنها کروکودیل بومی پاکستان و ایران و بزرگترین خزنده این دو کشور و همچنین پرشمارترین کروکودیل در کشور هندوستان است. به گاندو در ایران، تمساح ایرانی نیز گفته می‌شود. زیستگاه اصلی این تمساح ۳۸۰ هزار هکتار مساحت دارد که با نام منطقه حفاظت‌شده گاندو تحت حفاظت سازمان محیط‌زیست ایران قرار دارد.
بیشتر این تمساح‌ها در برکه‌های میان راسک و باهوکلات و باتلاق‌های دلگان و کلانی (در جنوب استان سیستان و بلوچستان) متمرکز هستند. در گذشته‌های دور قلمرو زیستی این تمساح تا سواحل جنوب عراق نیز امتداد داشت، مشکل اصلی گاندو در این منطقه خشکسالی و کم‌آبی است که پناهگاه و غذای گاندوها را از آن‌ها می‌گیرد به‌ویژه نوزادان گاندوها که به بی‌آبی و گرما حساس‌ترند.
حوزه پراکنش گاندو یا تمساح مردابی در ایران غربی‌ترین حوزه پراکنش جهانی آن است، یعنی اینکه ما به سمت شرق که حرکت کنیم حوزه پراکنش آن از هند و سریلانکا شروع می‌شود و به سمت پاکستان و سپس ایران می‌آید، این حوزه پراکنش کنونی تمساح مردابی در طبیعت است. البته در گذشته در برمه، بوتان و بنگلادش نیز بوده، اما اکنون دیگر در طبیعت این کشور‌ها منقرض شده، بنابراین الآن جمعیت طبیعی آن فقط در هند، سریلانکا، پاکستان و ایران است.
گاندو حیوانی اجتماعی است و از رفتار‌های جالب این حیوان حفر کانال‌های عمیق در کنار رودخانه‌ها و آبگیر‌های محل زندگی خود است، این حیوان با حفر این کانال‌ها که چندین متر عمق داشته و طول آن‌ها تا ۱۵ متر نیز می‌رسد هم پناهگاهی برای زندگی و استراحت خود در ساعت‌های گرم روز تهیه می‌کند و هم از تبخیر آب جلوگیری کرده و با ذخیره آب در کانال‌ها به حفظ آب برکه‌ها و تالاب‌ها در فصل‌های گرم و ایام خشکسالی کمک می‌کند؛ به همین دلیل مردم بومی علاقه زیادی به این حیوان دارند و معتقدند که هر جا گاندو باشد آب فراوان است؛ بنابراین در این وضعیت کم‌آبی این خصلت گاندو نعمت بزرگی برای حفظ منابع آبی است و این مهم را اهالی بومی خوب درک کرده‌اند. گاندو که به زبان محلی به معنای «راه رونده بر روی شکم» است، در بلوچستان در حوضه رودخانه‌های سرباز، باهو کلات، خواجو، نهنگ و سد پیشین زندگی می‌کند.
با توجه به اهمیت حفاظت ازاین‌گونه ارزشمند، سازمان حفاظت محیط‌زیست برنامه حفاظت گاندو را تهیه و به استان‌ها ابلاغ کرده است و در بازنگری مبالغ جریمه شکار و آسیب به حیات‌وحش؛ جریمه آسیب به گاندو را ۳۰ میلیون تومان تعیین کرد.
اصغر مبارکی عضو گروه تخصصی کروکودیل وابسته به اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) گفت: حوزه پراکنش گاندو در ایران حاشیه‌ای‌ترین زیستگاه این گونه است، زیستگاه اصلی آن شبه‌قاره هند است، اما در ایران در بخش‌هایی از چابهار، راسک، نیکشهر، سرباز و سراوان وجود دارد و در حقیقت به عنوان یک زیستگاه حاشیه‌ای به حساب می‌آید، بنابراین از نظر اقلیمی و شرایط زیستگاهی با زیستگاه اصلی این گونه تفاوت‌هایی دارد برای همین است که پراکنش آن در این حوزه کمتر است.
وی اظهار داشت: جمعیت گاندو در ایران حدود ۵۰۰ سر تخمین زده می‌شود و از ویژگی‌های بارز آن پراکندگی وسیع تمساح‌ها در سطح منطقه است، اما عمده جمعیت آن در سد پیشین در سیستان و بلوچستان متمرکز است، یکی دیگر از ویژگی‌های تمساح‌ها این است که جمعیتشان در ایران ارتباط بسیار نزدیک با جوامع محلی دارد.
مبارکی با بیان اینکه این گونه در طبقه‌بندی جهانی IUCN در طبقه آسیب‌پذیر قرار دارد، گفت: مهمترین عوامل تهدیدکننده آن تخریب زیستگاه است که به اشکال مختلف مانند توسعه زمین‌های کشاورزی، جاده‌سازی، تصرف اراضی رودخانه‌ای، تغییر مسیر رودخانه‌ها، سدسازی، توسعه شهری و روستایی صورت می‌گیرد، همچنین آلودگی منابع رودخانه‌ای مانند فاضلاب، سم‌پاشی‌ها، کود و سم همه به‌عنوان منابع آلاینده برخی دیگر از عوامل تهدید مطرح می‌شوند.
وی افزود: در کشور‌های دیگر مانند هند یا پاکستان شکار این حیوان به عنوان عامل تهدید به شمار می‌رود که بیشتر برای استفاده‌های سنتی شکار می‌شوند، زیرا معتقدند گوشت تمساح خاصیت دارویی دارد و از دیگر اجزای آن نیز برای این کار استفاده می‌کنند.
عضو گروه تخصصی کروکودیل وابسته به اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) ادامه داد: تغییرات اقلیم را هم باید برای گونه‌هایی مانند کروکودیل به‌عنوان تهدید متصور شد، زیرا اگر افزایش دما که حداقل یک عامل تغییر اقلیم است را در نظر بگیریم می‌بینیم که منجر به تغییرات در جنسیت نوزادان کروکودیل می‌شود، یعنی جنسیت نوزادان این حیوان توسط دمای لانه تعیین می‌شود نه ژنتیک، بنابراین افزایش دما موجب می‌شود این گونه تک جنسیتی شود، در نهایت ممکن است کروکودیل داشته باشیم، اما از لحاظ ساختاری جمعیت مناسبی نیست ممکن است تعداد زیادی ماده و یا تعداد زیادی نر باشند، در واقع تناسب جمعیتی به هم می‌خورد و این وضعیت از لحاظ مدیریتی فاجعه است.
مبارکی به اشاره به کاهش بارندگی‌های در سال اخیر و پیش بینی کمبود آب در برخی از زیستگاه‌ها و برکه‌ها تاکید کرد: با توجه به این شرایط توجه به وضعیت تمساح‌ها و زیستگاه‌های آن‌ها نیازمند دقت بیشتری است، چون ممکن است برای تمساح‌ها مشکل ساز باشد از این رو حفاظت از تمساح‌ها و پیشگیری در برخورد با انسان نیازمند اعمال برنامه‌های مدیریتی خاص است.
وی ادامه داد: با توجه به ارتباط نزدیک تمساح‌ها با جوامع انسانی و سایر شرایط خاص حاکم بر منطقه گاهی برخورد بین تمساح و انسان گزارش می‌شود، به ویژه اینکه اکنون فصل تخم گذاری تمساح‌ها است و تا اواخر تیرماه نوزدان متولد می‌شوند که در این بازه زمانی پتانسیل حمله تمساح‌ها زیاد می‌شود در واقع در این فاصله زمانی حیوانی که مهاجم نیست برای حفاظت از تخم‌ها و نوزدان خود به گونه‌ای مهاجم تبدیل می‌شود بنابراین لازم است که جوامع محلی در این فاصله به زیستگاه تمساح‌ها نزدیک نشوند.
عضو گروه تخصصی کروکودیل وابسته به اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) درباره حمله تمساح به انسان گفت: تمساح‌ها به ندرت به انسان حمله می‌کنند، اما به احشام به شدت حمله می‌کنند، آن‌ها زمانی به انسان حمله می‌کنند که در شرایط زیستگاهی سخت کم‌آبی و کم غذایی قرار گرفته باشند و ممکن است مثلاً دو تمساح در برکه‌ای باشند و تعدادی بچه در آن آب‌تنی کنند که این مسئله باعث تحریک حیوان و در نهایت حمله شود، اما این‌طور نیست که انسانی بیرون برکه باشد و تمساح به قصد حمله حرکت کند، همچنین در زمان تخم گذاری و یا دوران بزرک کردن بچه هایشان اگر دچار استرس شوند حمله می‌کنند.
ظاهر کلی تمساح ایرانی، گاندو
بچه کروکودیل‌ها بین ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر طول دارند. رنگ آن‌ها زیتونی بوده و نوار‌های تیره، بر روی دمشان دارند. در کروکودیل‌های بالغ و مسن‌تر، تعداد دندان‌ها در آرواره پایین و بالا متفاوت است. آرواره بالا ۱۹ دندان و آرواره پایین ۱۵ دندان دارد. در مجموع می‌توان گفت دندان‌های آن‌ها بین ۶۶ تا ۶۸ عدد است. اگر دندان‌های این حیوان بیفتند یا کنده شوند، دوباره درمی‌آیند. پا‌های گاندو کوتاه بوده و تنها تمساح بومی ایران و پاکستان است. همچنین رنگ بدنشان، قهوه‌ای روشن با علائم تیره پراکنده بر روی پوست کلفتشان است.
یک پرده عرضی داخل چشم تمساح وجود دارد که برای حضور در زیر آب مفید است. این پرده عرضی پلک سوم تمساح به‌حساب می‌آید. در سوراخ بینی گاندو ماهیچه‌ای وجود دارد که از بینی زیر آب محافظت می‌کند. گوش گاندو به صورت شکاف باریک در عقب چشم واقع شده و پوسته‌ای متحرک جهت محافظت در زیر آب دارد.
در قسمت پشت سر و در ناحیه گردن، دو جفت صفحه شاخی بزرگ دیده می‌شود. در قسمت پا‌های جلوی خود پنج انگشت و در پا‌های عقبی چهار انگشت دارد. میانگین طول این کروکودیل‌ها در نر‌ها ۳ متر و ماده‌ها دو متر و ۴۵ سانتی‌متر و میانگین وزن آن‌ها ۵۵۰ کیلوگرم است. عموماً تمساح‌های نر زودتر به بلوغ می‌رسند و جثه بزرگ‌تری نسبت به تمساح ماده دارد.
گاندو قوی‌ترین پا‌ها را در میان همه تمساح‌ها دارد
این ویژگی به خاطر آن است که نسبت به سایر تمساح‌ها بیشترین راهپیمایی روی زمین را دارد. این ویژگی یک تغییر تکاملی است، زیرا منابع آبی کم و پراکنده، گاندو را مجبور کرده که برای دستیابی به منابع آبی جدید مسیر‌های خشکی را طی کنند و، چون بیشترین تکیه برای راه رفتن بر روی پای عقبی است، پای عقبی آن‌ها قوی‌تر است.
این گونه دارای اندام‌های حسی پوستی است که به فشار آب حساس است. اگر یک ماهی از کنارشان حرکت کند، از طریق فشار آب متوجه حضور آن می‌شود. این اندام حسی در همه جای بدن گاندوها وجود دارد.
دم تمساح، نیمی از بدن آن‌ها را تشکیل می‌دهد. این دم در حرکت تمساح در آب، کمک می‌کند. طول تمساح ایرانی، گاندو به ۴ متر می‌رسد.
نحوه هضم غذا در تمساح ایرانی، به این شکل است که بیشتر طعمه خود را به تکه‌های بزرگی که قابل بلعیدن است، تقسیم می‌کند. این حیوان، شکار‌های کوچک خود را می‌بلعد. شکار‌های بزرگ را هم مدتی زیر آب یا آفتاب نگه می‌دارد تا گوشت آن شل شود. سپس آن را تکه‌تکه کرده و می‌خورد، در نهایت اسید‌های گوارشی قوی حیوان، باعث هضم غذای آن‌ها می‌شود.
طول عمر تمساح ایرانی
گاندوها باقیمانده‌ای از راسته کروکودیل‌هایی هستند که در دوره زمین‌شناسی مزوزوئیک، بین ۲۲۵ تا ۲۶۵ میلیون سال قبل زندگی می‌کردند. این نوع حیوان، گوشتخوار و شکارچی است که از ماهی، پرندگان و پستانداران اطراف رودخانه‌ها، تغذیه می‌کند. به دلیل کم شدن حیوانات در این ناحیه، تمساح ایرانی بیشتر از سگ‌های وحشی برای شکار استفاده می‌کند. در مجموع هر حیوانی که در اطراف محیط‌زیست این حیوان پیدا شود، می‌تواند طعمه آن‌ها شود.
این حیوان بین ۴۰ تا ۶۰ سال عمر می‌کند که اگر تمام شرایط زندگی این حیوان مساعد باشد، تا ۶۰ سالگی زنده می‌ماند.
فصل جفت‌گیری تمساح ایرانی اسفندماه است. این حیوان بعد از جفت‌گیری تا اردیبهشت‌ماه حدود ۲۵ تا ۳۰ تخم می‌گذارد که تخم‌ها در خرداد و تیر تبدیل به نوزاد می‌شوند. تمساح پوزه‌کوتاه ایرانی یا همان گاندو، معمولاً بین ۵ تا ۱۰ سالگی خود، بالغ می‌شود. متأسفانه به دلایل محیط زیستی مانند بی‌آبی و گرمای شدید یا طعمه حیوانات دیگر شدن (حیواناتی مانند پرندگان شکاری، مرغان ماهی‌خوار، بزمجه، سگ، روباه و شغال)، تنها تعداد کمی از نوزادان این حیوان (بین ۵ تا ۱۰ درصد)، به سن بلوغ می‌رسند. تمساح ماده در حاشیه‌های شنی رودخانه گودالی به عمق نیم متر حفر می‌کند و در آن تخم می‌گذارد. فصل بارانی و موسمی را می‌توان فصل تخم‌گذاری تمساح‌ها دانست.
تمساح ماده در گونه تمساح ایرانی، تنها گونه‌ای از خزندگان ایرانی است که از تخم‌های خود تا هنگام به دنیا آمدن و پس از آن مراقبت می‌کند. پس از ۶۰ روز نوزادان از تخم بیرون می‌آیند. نوزادان این حیوان از حشرات، دوزیستان کوچک و بچه‌ماهی‌ها تغذیه می‌کنند.