چه خبر از سَرِ هرکول کرمانشاه؟

- ایسنا نوشت: باستان‌شناسان قدمت این مجسمه هرکول را به حدود سال ۱۵۰ پیش از میلاد نسبت داده‌اند؛ پیکره مردی برهنه با ریش و موی مجعد که به پهلوی چپ نیم‌خیز به آرنج تکیه کرده، درحالی که پیاله‌ای در دست چپ دارد، دست راست را روی پای راست قرار داده و پای چپ را تکیه‌گاه پای دیگر کرده است.

پشت مجسمه، نقش‌هایی از درخت زیتون و کمانداران، کتیبه‌ای به زبان یونانی و نقشی برجسته از یک گرز گره‌دار که دچار فرسایش نیز شده‌اند، به سختی دیده می‌شود. هرکول روی پوست شیری به درازای دو متر درحال استراحت است. مجسمه از تراش سنگ‌های همان منطقه به طول ۱.۴۷ متر ساخته شده است.

این مجسمه نمادی از هراکلس Heracles یا هرکول Hercules ایزد باستان است. برخی این تندیس را به شخصیت اساطیری و شکست‌ناپذیر یونان باستان نسبت می‌دهند و بعضی باستان‌شناسان او را «ورثرغنه» (vərəθraγna/ وَرَهران warahrān یا وَهران wahrān)، ایزد محبوب دوره اشکانیان و نماد جنگ و جنگاوری می‌دانند که پیکره او در آن دوره با گِل و سنگ ساخته می‌شد.

هرکولِ بیستون در سال ۱۳۳۷ خورشیدی توسط «علی سلمانی» در پروژه‌ای عمرانی کشف شد، هنگامی که کارگران شرکت کامساکس (Kamsax) درحال خاک‌برداری راه جدید همدان به کرمانشاه در دامنه کوه بیستون و خروج سنگ‌ها از پای کوه بودند. روایت شده که کارگران، سرِ مجسمه را که به دلیل برخورد ماشین‌های راه‌سازی کَنده شده بود، چند روز پس از بدن آن پیدا کردند. همچنین هنگام خاک‌برداری به یکی از دست‌های مجسمه و جام همراه آن آسیب رسید و دست چند تکه شده بود. سلمانی در یک مصاحبه تایید کرده است که ریش مجسمه (هرکول) از چانه توسط چنگک‌های بولدوزر کنده شده بود. گفته شده خاک‌برداری از مجسمه و کاوش آن تقریبا ۱۲ روز زمان برده است.

سرِ هرکول دردسر زیاد کشیده است. براساس اسناد و اطلاعات موجود، سر پیکره یک بار در سال ۱۳۵۶ توسط سارقان اموال فرهنگی دزدیده و پس از مدتی برگردانده شد. سال ۱۳۵۸ دست، جام و بخش‌هایی از پیکره نیز مخدوش و تخریب شد. سال ۱۳۷۲ سر هرکول دوباره سرقت شد که آسیب‌های جدی نیز به آن وارد شد تا سرانجام، سازمان میراث فرهنگی استان کرمانشاه تصمیم گرفت سر این پیکره تاریخی را به انبار اموال فرهنگی بسپارد.

فتح‌الله نیازی مرمتگر سر اصلی مجسمه هرکول است که سال ۱۳۸۴ در مصاحبه‌ای درباره سرقت‌های متعدد از سر هرکول گفته بود: در سال ۱۳۷۰ سر سرقت‌شده مجسمه در جای اصل خود قرار گرفت، ولی در سال ۱۳۷۲ برای دومین‌بار توسط قاچاقچیان اموال فرهنگی دزدیده شد. قاچاقچیان این‌بار آسیب‌های فراوانی به این اثر وارد کردند. سر هرکول به دو بخش تقسیم شده و بخشی از ریش آن از بین رفته بود. به همین دلیل سر هرکول به خزانه میراث استان کرمانشاه انتقال داده شد.

مجسمه هرکول یک دهه بی‌سر بود. البته در این مدت کپی (مولاژ)‌هایی از سر هرکول ساخته شد، اما یا سرقت شد، یا درست نگهداری نشد، یا مواد تشکیل‌دهنده آن نامناسب بود، یا توسط مردم مخدوش شد. هرکول سرانجام در نوروز سال ۱۳۸۴ با مولاژ جدیدی از سرش در معرض نمایش مسافران و گردشگران قرار گرفت. آن‌طور که نیازی و ملیحه مهدی‌آبادی، مدیر وقت پروژه بیستون در آن سال‌ها توضیح داده‌اند، سر اصلی برای در امان ماندن از دست سارقان و قاچاقچیان اموال، دیگر روی تندیس نصب نشد. برای همین هرکولِ بیستون دو دهه اخیر را با همان سر کپی‌شده سپری کرده، درحالی که پیکره‌اش بدون هیچ حفاظی در معرض تخریب است.

مجسمه هرکول در آذرماه سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ثبت شده و سر اصلی آن هم‌اکنون در گنجینه میراث فرهنگی استان کرمانشاه نگهداری می‌شود.

نمونه دیگر پیکره هرکول را که یادگار پیکرتراشان ماهر اشکانی است می‌توان در موزه شوش (خوزستان) مشاهده کرد.