مسیری که سیمان ایران طی کرد؛ از باور «رزم آرا» به ناتوانی اداره یک کارخانه سیمان تا تبدیل شدن به اولین صادر کننده در جهان
اولین درخواست برای تولید انحصاری سیمان در ایران در سال ۱۲۹۵ شمسی به مجلس شورای ملی ارائه شد، ولی به‌دلیل اشغال ایران در جنگ جهانی اول و مشکلات سیاسی و اجتماعی به جایی نرسید. حوالی سال ۱۳۰۰ شمسی نیز قرارداد‌های زیادی برای ساخت کارخانه سیمان به دولت پیشنهاد شد که آن‌ها هم به نتیجه نرسید؛ تا این‌که بالاخره یک روز معلوم شد ایران سیمان زیادی لازم دارد.
پس از سال ۱۳۱۰ شمسی با ساخت راه‌آهن سراسری و نوسازی ابنیه تهران، ایران شده بود چهارمین واردکننده سیمان در جهان. این‌طوری شد که دولت بالاخره تصمیم گرفت کارخانه سیمان بسازد و در سال ۱۳۱۰ دست به کار شدند و پروژه ۸۰۰ هزار تومانی را دادند به «علیقلی‌خان سپاهی» که مشهور بود به «مهندس‌الدوله» و واقعا هم مهندس بود و در سوئیس درس خوانده بود. او هم تجهیزات کارخانه را از دانمارک و سوئد خرید و بسم‌الله.
ساخت کارخانه سیمان شهرری حدود ۲ سال طول کشید و مهندس‌الدوله هم شد مدیر کارخانه سیمان ری. آن روز‌ها بهای هر خروار سیمان که از روسیه می‌آمد و از طریق باکو وارد می‌شد در نهایت به ۵۰ تومان می‌رسید و مهندس‌الدوله وعده داده بود که قیمت سیمان تولید داخل خرواری ۳ تومان باشد!
دورنمایی از کارخانه سیمان شهرری
ایران بود و یک کارخانه سیمان!
کارخانه ری روزی ۱۰۰ تن سیمان تولید می‌کرد و، چون سود زیادی داشت، سال ۱۳۱۶ تجهیزات لازم برای راه‌اندازی یک کارخانه دیگر را وارد کرد و واحد دوم کارخانه سیمان ری فعال شد؛ این واحد جدید روزی ۲۰۰ تن سیمان تحویل می‌داد. تا سال‌ها ایران بود و همین یک کارخانه سیمان و هر چه تهران نوسازی شد با سیمان همین کارخانه بود.
بعد‌ها تعداد کارخانه‌های سیمان ایران به‌تدریج افزایش یافت و تا دهه ۵۰ تولید سالانه سیمان ایران به حدود ۷ میلیون تن رسید؛ البته واردات همچنان انجام می‌شد. در دهه ۶۰ این رقم به ۱۷ میلیون تن رسید و با اوج‌گیری سرمایه‌گذاری در صنعت سیمان در دهه ۸۰ مقدار تولید در سال ۹۳ به ۷۵ میلیون تن رسید و ایران چهارمین تولیدکننده سیمان در جهان شد و اولین صادرکننده سیمان در دنیا. حالا هم ظرفیت صنعت سیمان ایران حدود ۸۵ میلیون تن است، با قابلیت صادرات به ۲۸ کشور جهان.
نخسین کارخانه سیمان ایران در شهرری آن‌قدر مهم بود که برایش تمبر چاپ شد
رزم‌آرا چه گفت؟
سیمان، صنعت مناسب ایران است؛ بی‌دلیل نیست که سیمان یکی از ۷ صنعت راهبردی و زیرساختی اقتصاد امروز ایران محسوب می‌شود. سیمان، آهک و رس و اکسید‌های معدنی می‌خواهد که در ایران فراوان است. ساخت انواع پیشرفته‌تر سیمان نیز دانش فنی می‌خواهد که ایرانی‌ها دارند. البته این دانش در دهه‌های اخیر و به سختی حاصل شده است؛ وگرنه که سال ۱۳۲۹ شمسی «حاجعلی رزم‌آرا» نخست‌وزیر پهلوی در مجلس می‌گفت: ما یک کارخانه سیمان را نمی‌توانیم اداره کنیم! ایرانی‌ها را می‌گفت و البته از سر خودباختگی خودش و برای تحقیر مملکت.
آن‌سال‌ها و سال‌های بعد نیز ایران هنوز واردکننده عمده سیمان بود؛ بیشتر از هند و روسیه و آلمان و انگلیس و ایتالیا. در دوره پهلوی کارخانه‌های ساخت سیمان هم با تجهیزات و مهندسانش از خارج می‌آمدند و بیشتر از آمریکا.
تصویری از کارکنان نخستین کارخانه‌های سیمان در جنوب ایران در دوره پهلوی؛ کارگر ایرانی، مهندس خارجی!
گزارش میدانی «اطلاعات» از کارخانه سیمان!
کارخانه سیمان ری که بخش بزرگی از تهران و حتی سایر شهر‌های ایران با سیمان تولید آن ساخته شد در نهایت در سال ۱۳۶۴ تعطیل شد؛ چون افتاده بود در میان بافت مسکونی و آلودگی داشت. حالا هم قرار است شهرداری محوطه آن را به‌عنوان بخشی از میراث صنعتی تهران به فضای گردشگری تبدیل کند.
اما دوباره برگردیم به نخستین روز‌های فعالیت نخستین کارخانه سیمان ایران و بخشی از گزارشی را بخوانیم که آن روز‌ها درباره این کارخانه نوظهور در روزنامه اطلاعات چاپ شد: «احداث کارخانه از ۱۳۱۱ شروع گردیده. یک قسمت از ماشین‌های این موسسه ساخت کارخانه اشمیدت دانمارکی و قسمت دیگر از کارخانجات سوئد و از هر حیث مرغوب و بادوام است و به‌وسیله متخصصین همان کارخانه نصب شده. ساختمان ابنیه برای نصب ماشین‌ها به‌عهده کمپانی لنس آلمانی محول گردیده و یک قسمت از ساختمان‌های مختلفه فرعی کارخانه سیمان مستقیما به‌وسیله مامورین وزارت طرق انجام یافته و کلیتاً اداره امور مربوطه به تأسیس این کارخانه به مراقبت و مسئولیت علیقلی خان سپاهی مهندس واگذار بوده و مشارالیه با معاضدت مهندسین قسمت‌های ماشین و ساختمان وظایف محوله را انجام داده است…
این کارخانه برای هر روز حداکثر استعداد ساختن یک‌صد تون سیمان دارد و در آتیه ممکن است با افزودن یک یا دو کوره دیگر محصول آن زیادتر شود.
مواد اولیه برای این کارخانه به‌حد وفور و نزدیک به‌محل و از حیث ترکیبات شیمیایی دارای تمام شرایط لازم است. لهذا بهترین جنس سیمان را که معروف به سیمان پرتلند است حاصل می‌کند که مخصوصا در ساختمان‌های مهمه مربوطه به‌راه آهن و طرق و ... مورد اطمینان و استفاده خواهد بود...
قوای برق که یک‌هزار و دویست قوه اسب می‌باشد به‌قسمت‌های مختلف کارخانه توزیع گردید. دستگاه‌های الکتروموتور قوای برق را اخذ نمودند و ماشین‌های کوه‌پیکر کارخانه به حرکت درآمد. تماشای کارخانه سیمان، غرش و نعره چرخ‌ها و ماشین‌ها درحینی که قطعات سنگ را خرد می‌کرد، بعد نرم می‌ساخت، بعد می‌پخت، دیدن دیگ‌های عجیب، کوره چرخنده، سیمان‌پزی، آسیای سیمان‌کوبی و سایر قسمت‌های آن روح با‌نشاط و فرح‌بخشی در تمام حضار ایجاد کرده بود، همه از دیدن این مؤسسه مسرور و خوش‌وقت بودند. تمام نقل‌و‌انتقالات مواد به‌وسیله ادوات الکتریکی، جراثقال و یا خطوط کوچک آهنی انجام می‌گرفت که در اطراف قسمت‌های کارخانه کشیده شده و دستگاه‌های نقلیه کوچک روی خطوط حرکت می‌کردند.
لازم به ذکر است عده‌ای که در این کارخانه اشتغال دارند و امور مختلفه کارخانه را انجام می‌دهند بیش از پانصد نفر می‌باشد. قطعات سنگ و مواد اولیه از یک‌طرف به ماشین داده می‌شود و پس از طی مراحل مخصوص خود و عبور از ماشین‌های مختلف و پخته‌شدن وارد آسیای سیمان‌کوبی که مرتفع‌ترین عمارات کارخانه است گردیده و از آن‌جا سیمان ساخته‌شده به قسمتی که برای پرکردن و خارج‌نمودن از کارخانه است، داخل می‌گردد.»
ایران امروزه از نظر فناوری، کیفیت محصول نهایی و تولید انواع تخصصی سیمان، برخی از بهترین کارخانه‌های سیمان دنیا را دارد