نگاهی به واژگان کرونایی در زبان فارسی
- روزنامه جام جم نوشت: به تازگی زبان شناسان مرکز زبان آلمانی شهر مانهایم در خبری اعلام کرده‌اند که از زمان آغاز شیوع ویروس کرونا تا امروز، ۱۰۰۰ واژه جدید به زبان آلمانی وارد شده‌است. ورود این تعداد واژه جدید به یک زبان اتفاقی بی‌سابقه است که خود زبان‌شناسان آلمانی نیز به این نکته اذعان دارند.
اگر آمار دقیقی از شیوع واژگان متاثر از کرونا در زبان فارسی بگیریم، شاید بالغ بر همین تعداد واژه جدید در محاوره روزانه مردم پیدا کنیم. کافی است برای بررسی این نکته سری به یک صف نانوایی بزنید یا اخبار تلویزیون را از اول تا آخر بشنوید. امروز در اخبار تلویزیونی ما کلماتی شنیده می‌شود که شاید برای بسیاری از مردم جامعه، تا همین یک سال پیش بی معنا بود.
همین نکته نشان‌دهنده تاثیر به‌سزای کرونا در زبان و گفت‌وگوی میان مردم است. در این گزارش نگاهی داریم به برخی کلماتی که به واسطه کرونا به زبان فارسی وارد و در میان مردم همه‌گیر شده‌اند. همچنین برخی کلمات و تعابیر فارسی که به واسطه کرونا معنایی تازه یافته‌اند یا میزان کاربردشان به ناگاه در میان مردم زیاد شده را نیز بررسی خواهیم کرد.
کلمه‌ها و ترکیب‌های تازه
کرونا، کرونایی و تست کرونا
اگر یک سال پیش در چنین روز‌هایی کسی اتفاقا نام کرونا را در تاکسی از کسی می‌شنید شاید فکر می‌کرد که موضوع بحث راننده درباره ماشین تویوتاست! چرا که اختلاف نام این ویروس منحوس و یکی از مدل‌های خودروی تویوتا؛ کرولا، صرفا در یک حرف است!
طی هفته‌های ابتدایی پیدا شدن اولین نمونه‌های ابتلا به کرونا در شهر ووهان چین، طیف گسترده‌ای از نام‌ها روی این ویروس گذاشته شد، از جمله «آنفلوآنزای ووهان»، «ویروس کرونای ووهان» و «ویروس ذات‌الریه بازار غذا‌های دریایی ووهان» که در نهایت نام کرونا به عنوان رسمی این ویروس انتخاب شد. انتخاب نام کرونا به این علت بود که کرونا از واژه Crown انگلیسی مشتق شده که به معنای تاج است. علت این انتخاب نیز داشتن زائده‌های برجسته و تاج شکل در سطح ویروس است.
ماجرا به این جا ختم نشد و در زبان فارسی ترکیباتی نیز با کلمه کرونا ساخته شد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به «کرونایی» اشاره کرد که اشاره به مبتلایان به ویروس کووید-۱۹ دارد. همانطور برای مثال واژه «تماشایی» در زبان فارسی از واژه «تماشا» مشتق شده‌است.
عبارت دیگر مشتق شده از کرونا «تست کرونا» است. سرعت شیوع این ویروس با سرعت پخش شدن واژگان مربوط به آن در میان مردم به حدی بود که تا امروز برای برخی ترکیبات، مخفف نیز ساخته شده‌است. مثلا همین ترکیب «تست کرونا» را درنظر بگیرید.
اگر امروز کسی در خیابان از شما بپرسد آیا «تست» داده‌اید یا خیر؟ شما بدون این‌که بپرسید چه نوع تستی مدنظر آن فرد است؟ می‌دانید موضوع پرسش او از ابتلای احتمالی شما به ویروس کروناست. واژگان دیگری، چون تست حلقی یا تست خون (که از انواع آزمایش‌های تشخیص ویروس کرونا به شمار می‌آیند) در حال حاضر به طور مخفف «تست» خوانده می‌شوند. این‌طور به نظر می‌رسد که تک‌هجایی بودن واژه لاتین «تست» و همچنین تکرار واج «ت» در آن که موجب خوش‌آهنگی آن شده، سبب شده‌است که عرف جامعه این واژه را در محاوره به «آزمایش یا امتحان» ترجیح بدهند.
کووید - ۱۹
شاید پرتکرارترین واژه‌ای که در جریان شیوع ویروس کرونا در بین مردم همه‌گیر شد، عنوان اصلی این ویروس یعنی کووید-۱۹ باشد. این کلمه مخفف چند واژه لاتین است. واژگان Corona، virus، disease و ۲۰۱۹ به معنای کرونا، ویروس، بیماری و سال ۲۰۱۹ است. در همان دورانی که نام کووید-۱۹ آرام آرام در میان مردم پخش می‌شد، مدیرکل سازمان جهانی بهداشت در باره انتخاب این نام برای بیماری تازه کشف شده، عنوان کرد: مجبور به انتخاب نامی بودیم که به مناطق جغرافیایی، حیوانات، مسائل منحصر به فرد و گروه‌هایی از مردم مرتبط نباشد.
البته مجموعه‌هایی نیز بودند که انتخاب نام کووید-۱۹ برای ویروس کرونا به ضررشان تمام شد. از جمله شرکتی موسوم به کووید AV که در زمینه ساخت صفحات دیواری و کابل‌های ویژه برای شرکت‌های تجاری فعالیت می‌کند و تشابه نام آن با نام کووید-۱۹ باعث تبلیغاتی منفی برای آن در فضای بازار شد.
فاصله‌گذاری اجتماعی
از عجایب همه‌گیر شدن یک واژه یا ترکیب در گفتار مردم آن است که پس از همه‌گیر‌شدن، کسی به محاوره‌ای بودن یا نبودن و همچنین دشوار بودن واژگان توجهی نمی‌کند و صرفا این خود کلمه یا کلماتند که به سرعت در گفتار انسان‌های جامعه تکرار می‌شوند.
برای مثال در جامعه‌ای که در زبان محاوره‌اش، الفِ پیش از «ن» را در انتهای کلمات برنمی‌تابند و در گفتار «نان» را به «نون» و «باران» را به «بارون» برمی‌گردانند، امروز می‌توانیم از کودکان همان جامعه در صف نانوایی ترکیب زمخت، اتوکشیده و روزنامه‌ای «فاصله‌گذاری اجتماعی» را به راحتی بشنویم و آن را بپذیریم و حتی تعجب نیز نکنیم! اینجاست که محاوره فخیم دوران مشروطه و قاجاریه باورپذیر می‌نماید و ارزش زبان فارسی بیش از پیش مشخص می‌شود. تذکر این‌که واضح است این ترکیب سه کلمه‌ای از یک زبان بیگانه به زبان فارسی وارد نشده، اما تا پیش از کرونا برای فارسی‌زبانان کاملا نامانوس بوده‌است.
پی. سی. آر
گفتیم که عرف جامعه از ترکیب «تست کرونا» یا «تست حلقی» به «تست» بسنده کرده و در حال حاضر به کار بردن این کلمه سه حرفی مفهوم «آزمایش ابتلا یا عدم ابتلا به کرونا» را به ذهن متبادر می‌کند.
یکی دیگر از واژگانی که از زبان لاتین به زبان فارسی آمده و آن هم به معنای همین آزمایش است، PCR است. پی. سی. آر یک روش مولکولی در تشخیص عوامل عفونی و بیماری‌هاست که مخفف Polymerase Chain Reaction است. آن‌گونه که بیان می‌شود جدی‌ترین آزمایش تشخیص کروناست و اختصار واژگانی آن سبب شده که خیلی سریع در بین مردم همه‌گیر شود.
پاندمی
Pandemie واژه‌ای فرانسوی است که به حالتی از همه‌گیری یک بیماری گفته می‌شود که از مرز چند قاره فراتر رفته باشد. در سایت ویکی‌پدیا برای این واژه دو نمونه بیماری مثال زده‌است که اولی ایدز و دومی کروناست.
واژه فرانسوی پاندمی از واژه یونانی پاندِموس مشتق شده‌است. در زبان یونانی پان به معنای همه و دموس به معنای مردم است. اختلاط چندزبان برای ساخت این واژه نشان‌دهنده تاثیر متقابل زبان‌های مختلف بر یکدیگر است که در این گزارش نیز در واژگان مختلف می‌توان آن را به وضوح دید.
در خانه بمانیم
این شعار که در اثنای کرونا در قالب هشتگ در شبکه‌های اجتماعی به سرعت دست به دست شد، از برجسته‌ترین ترکیباتی است که کرونا به ما هدیه داد. شاید تا پیش از این دلایل بسیاری وجود داشت که یک ایرانی و علی الخصوص یک تهرانی از خانه خارج نشود. در واقع شعار «در خانه بمانیم» تا همین پارسال معنای دیگری داشت و اتفاق دیگری را به ذهن متبادر می‌کرد. سال گذشته همین روز‌ها بود که آلودگی هوا در تهران بسیار بالا بود و به طور مستمر موجب تعطیلی مدارس می‌شد. اگر در همین روز‌ها در سال گذشته به کسی می‌گفتید: «در خانه بمان!» بدون شک گمان می‌کرد که دارید به طور غیرمستقیم به آلودگی هوا اشاره می‌کنید. اما امروز هر ایرانی می‌داند که در خانه ماندن مفهومی است که به نوعی با شیوع ویروس کرونا گره خورده‌است.
پروتکل
ما در زبان فارسی برای واژه «پروتکل» معادل «شیوه‌نامه» را داریم که اتفاقا بسیار معادل درست و به‌جایی است. اما کثرت استفاده از این واژه انگلیسی در رسانه‌ها و حتی در کلام بسیاری از مسئولان، سبب شد که مردم نیز از ابتدا به جای به کار بردن عناوینی نظیر شیوه نامه، دستور‌های بهداشتی و حتی دستورالعمل از «پروتکل» استفاده کنند. پیش از این، این واژه بیشتر در خصوص توافق‌های هسته‌ای در رسانه‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت.
مناطق رنگارنگ
احتمالا مادرها، پدرها، مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌هایمان که جنگ هشت‌ساله ایران و عراق را از نزدیک لمس کرده‌بودند، با ترکیباتی نظیر وضعیت قرمز یا وضعیت سفید و مانند این‌ها بیگانه نیستند. در دوران کرونا بار دیگر این رنگ‌ها معنا یافتند و در حال حاضر مناطق مختلف کشور با همین رنگ‌ها شناخته می‌شوند. در روز‌های گذشته که تهران از وضعیت قرمز به وضعیت نارنجی تغییر حالت داد، این خبر خوش توسط مردم دست به دست می‌شد و باعث بازگشت امید به دل‌های تهرانی‌ها شد. حتی بعد از دوره‌ای در محاوره صرفا به بیان رنگ یک شهر بسنده می‌شد و پیش از آن رنگ واژه‌هایی نظیر «وضعیت»، «منطقه» و مانند این‌ها به کار گرفته نمی‌شد. برای مثال به اختصار گفته می‌شد خوزستان قرمز یا اصفهان نارنجی است.
واژگان دیگر
واژگانی که در این گزارش به آن‌ها اشاره شد صرفا مشت‌هایی نمونه خروار بودند و هر کدام از شما که این نوشتار را می‌خوانید بدون شک با خواندن بخش‌هایی از این متن، واژگان و ترکیبات دیگری نیز به ذهن‌تان رسیده که در این تعریف می‌گنجند. واژگان و ترکیباتی، چون ماسک، شیلد، گان، ایزوله، قرنطینه، محدودیت رفت‌وآمد و...
پرسش‌ها
۱. آیا کرونا یا رویداد‌های تاریخی برای زبان سازنده هستند؟
۲. چگونه می‌توان در زمانه کرونا از زبان صیانت کرد؟
وام‌گیری واژه‌ها ضرورت است
انسان هر روز شرایط متفاوتی را تجربه می‌کند و از شرایط متفاوت است که واژه‌ها ساخته می‌شوند و همجواری گویش‌وران در تولد یا ساخته‌شدن واژه‌های تازه نقش دارند و همین طور در وام‌گیری واژه‌ها از زبان‌های مختلف. کرونا شرایط تازه‌ای برای انسان‌های روی کره زمین ایجاد کرده و نیز برای ما؛ در نتیجه انسان شرایط تازه‌ای را تجربه می‌کند که با خودش واژه به همراه می‌آورد. اگر هیچ زبان دیگری در جهان وجود نداشت برای این توضیح که باید از هم دور باشیم و فاصله بگیریم، چون کرونا آمده و ممکن است بیماری منتقل شود، هیچ راهی نداشتیم جز این‌که واژه بیافرینیم و مثلا اگر فاصله‌گذاری اجتماعی را از زبان انگلیسی نمی‌ساختیم، حتما چیز دیگری پدید می‌آوردیم، چون برای این موقعیت جدید نیاز به واژه داشتیم.
انسان‌ها با هم در تعامل هستند و در نتیجه با هم بده بستان زبانی دارند. همجواری بر واژه‌ها و تلفظ‌ها تاثیر دارد و امروز همجواری جغرافیایی تبدیل شده به همجواری فجازی. ما با تمام زبان‌ها در فضای مجازی همجوار هستیم؛ با انگلیسی بیشتر، با اسپانیایی، ایتالیایی، عربی، آلمانی، چینی و ژاپنی کمتر، اما این زبان‌ها هم از راه خواهند رسید. نکته اینجاست که نباید با زبان برخورد نظامی داشت و برایش مرز کشید و به واژه‌های خاصی محدود و محصورش کرد.
فرهنگ‌ها با هم در تماس هستند و زبان‌ها از هم واژه و حتی صرف و نحو وام می‌گیرند. زبان اگر وام‌دهنده و وام‌گیرنده نیاشد اگر بده بستان نکند، از بین خواهد رفت. روزگاری زبان مردم مصر قبطی بود و اسلام که به مصر راه یافت، زبان قبطی از عربی واژه نگرفت و با آن بده بستان نکرد، در نتیجه منقرض شد. همین اتفاق می‌توانست برای زبان فارسی رخ بدهد اگر از زبان عربی وام نمی‌گرفت.
در خطر بودن زبان فارسی گزافه‌ای بیش نیست و اگر کسانی که از واژه‌های انگلیسی استفاده می‌کنند در حالی که آن واژه‌ها معادل فارسی دارند، مثلا به جای خوش‌دست می‌گویند Easy Working به این دلیل است که بر اساس محاسبات خودشان آن غبطه اجتماعی که استفاده از عبارت انگلسیی برایش به همراه دارد با خوش‌دست ایجاد نمی‌شود. این افراد با کسانی سر و کار دارند که وقثی از واژه انگلیسی استفاده می‌کنند، احترام بیشتری می‌بینند.
مسأله نیاز به احترام است و اگر واژه‌های انگلیسی نشد از واژه‌های عجیب استفاده خواهدکرد یا حتی از واژه‌های فارسی را طوری استفاده خواهدکرد که دیده و مورد احترام واقع شود، چنین فردی می‌تواند با درود و بدرود و زبان اوستایی احترام بخواهد یا هر روش دیگری؛ بنابراین زبان باید بتواند نیاز گویش‌ور را تامین کند. من اگر مقاومت کنم و برای زبان غیرتی بشوم، فرزندم در آینده سخت نخواهد گرفت.
نسل‌های بعد از ما وقتی متوجه شوند دارند برای زبان هزینه می‌دهند، مدارا نخواهند کرد. برای نجات زبان از خطر باید هزینه‌های زبان را باید کم کرد و کارکردش را افزایش داد. ماجرا اینجاست که مدام مورد تحقیر هویتی قرار می‌گیریم، مثلا می‌گوییم ما یک سوزن خیاطی نداریم! درست هم هست، اما یک صنعتگر می‌داند در بسیاری زمینه‌ها نه تنها توانایی بلکه فناوری هم داریم، اما روی آن‌ها سرمایه‌گذاری صورت نگرفته‌است. این سوء تعبیر‌ها که زیاد بشود، من ایرانی مجبورم به یک فرهنگ دیگر متوسل شوم، اما اگر خلا هویتی جبران شود، همه مردم به زبان فارسی افتخار خواهند کرد، اما اگر نشود کووید یا هر چیز دیگری سبب می‌شود از واژه‌های فرنگی استفاده کنند.