معماری ایرانی؛ هویت از دست رفته

نصرالله حدادی پژوهشگر تاریخ و تهرانشناس درخصوص مولفه‌های معماری گذشته ایران و دستاوردی که برای امروز می‌تواند داشته باشد به میزان گفت: معماری گذشته ایران بر اساس نیاز جامعه طراحی می‌شد. این نکته هم در فضا‌های عمومی و هم در اماکن خصوصی و نیز در مکان‌های مذهبی رعایت می‌شد. امروز، اما از آنجایی که معماری شهری ما صرفا برداشتی از الگوی معماری امریکایی است و حتی از معماری اروپایی هم الگو نگرفته نمی‌توان از آن انتظاری داشت. این معماری امروزی که می‌بینیم متاثر از معماری امریکایی است و الان بیش از ۸۰ سال است که رسما و علنا به این صورت درآمده است.

 

وی ادامه داد: ما امروز شاخصه‌های معماری ایرانی را در ساخت و ساز‌های جدید فضای شهری نمی‌بینیم و آثار بازمانده از گذشته هم درحال نابودی هستند. با این حال آثار معدودی که مانده اند یک هویتی برای شهر‌های ما محسوب می‌شوند. مانند چیزی که در نقش جهان اصفهان یا بازارقدیمی شهر‌هایی نظیر تبریز، سمنان و شیراز می‌بینیم و هویت معماری اصیل ایران که برگرفته و متاثر از باور‌های اخلاقی و دینی است را در خود متجلی کرده اند.

 

حدادی افزود: برخلاف گذشته ما امروز شرایطی را تجربه می‌کنیم که حتی در ساخت مساجد به اصول شرعی اهتمام لازم صورت نمی‌گیرد. برای ساخت بنای یک مسجد اولین شرط این است که فرد نمازگزار بتواند به راحتی در فضای مسجد تردد کند و آداب و مناسک دینی را به جا بیاورد یا اگر عذر شرعی دارد در محیطی در همان محوطه مسجد، اما خارج از شبستان احتیاطاتش را به جا بیاورد. درگذشته ساختمان‌ها و بنا‌های ما براساس نیاز‌های جسمانی، عاطفی و روحی روانی طراحی می‌شد و آن‌ها را قواره ما می‌کردند امروز ما را قواره ساختمان‌ها می‌کنند. جای تاسف است که ما امروز وقتی وارد مساجد تازه ساز می‌شویم آن روح و معنویتی که در گذشته بوده را نمی‌یابیم.

حدادی درباره روندی که دیگر جوامع قدیمی برای حفظ ساختار معماری قدیمشان طی کرده اند گفت: همه کشور‌ها سعی می‌کنند ساختار قدیمی بناهایشان را حفظ کنند. امروز اگر فرانسوی‌ها بخواهند برای بیست و نهمین بار فیلم بینوایان را بسازند نیاز به شهرک سینمایی ندارند. چون پاریس همان مختصات گذشته اش را حفظ کرده و همان خیابان‌ها و کوچه‌ها همچنان وجود دارد و تنها تغییری که اتفاق خواهد افتاد این است که کوزت و ژان وال ژان متفاوت خواهند بود. اما ما مثل آن‌ها رفتار نکرده ایم و برای همین مجبوریم شهرک سینمایی بسازیم.

 

وی افزود: وقتی ما از معماری هندی، چینی یا رومی حرف می‌زنیم هرکدام از این‌ها شاخصه‌ها و مولفه‌هایی برای خودشان دارند. البته در همه این‌ها می‌توان مشترکاتی را هم دید، ولی شاخصه‌هایی برای هرکدام از این‌ها وجود دارد که آن‌ها را از هم تفکیک می‌کند. معماری ایران هم در گذشته دارای یک شخصیت خاصی بوده است. در میدان نقش جهان اصفهان همه وجوه را می‌توان یکجا دید. از مسجد و بنای باشکوه سلطنتی تا بازار و همه نیازمندی‌هایی که یک فضای عمومی می‌تواند داشته باشد.

 

 

حدادی با بیان اینکه ما امروز چیزی از ذوقیات معماری گذشته را نداریم یادآور شد: اصراری هم وجود دارد که این چیزی هم که از گذشته باقی مانده از بین برود. اگر نظری به معماری شهر‌های کویری کشورمان بیندازیم مثل مهریز و میبد یا شهر‌های کلان تری مانند یزد و کرمان درخواهیم یافت که بافت سنتی این شهر‌ها هم به سرعت درحال دگرگونی و ویران شدن است و همه آن مولفه‌ها درحال از بین رفتن است. دلیلش هم به ارزش کاذب زمین و از سوی دیگر تحولی که در بافت اجتماعی جامعه رخ داده و گرایشی که مردم به زندگی مدرن پیدا کرده اند بر می‌گردد. حاصل همه این‌ها این شده که خانه‌های سنتی و آرامش بخش ما رفته رفته رو به نابودی گذاشته اند.

 

وی ادامه داد: امروز ما در تهران چیزی جز دیوار نمی‌بینیم. آپارتمان‌های این شهر فضایی برای دیده شدن آسمان باقی نگذاشته و تهرانی‌ها امکان چندانی برای دیدن آسمان و آفتاب ندارند. کمترین ارتفاعی که امروز یک ساختمان تازه ساز در تهران دارد هفده متر است. فضای شهری تهران امروز به گونه‌ای است که امکانی برای تماس مستقیم فرد با نور آفتاب و آسمان باقی نمانده و وقتی جلوی افق دید انسان گرفته شود طبعش هم بسته خواهد شد و آستانه تحملش پایین می‌آید. اساسا وقتی دیوار در ذهن انسان نقش ببندد حالات عصبی را برای فرد به همراه خواهد داشت. در معماری شهری ما این مساله خود را کاملا نشان می‌دهد.

 

وی افزود: در فضای خشن شهری امروز در ساختن ساختمان‌ها از سنگ استفاده می‌شود درحالی که درگذشته از آجر استفاده می‌شد و رنگارنگی آجر منظره دلنوازی را پیش چشم انسان قرار می‌داد الان، اما از سنگ‌های خشن برای ساختمان سازی استفاده می‌شود. من معتقدم در معماری بی قاعده‌ای که تحویل مردم داده ایم وجه استحکام بنا هم لحاظ نمی‌شود و بنا‌هایی که می‌سازیم دوام ندارند. گنبد سلطانیه یکی از چهار گنبد بزرگ دنیاست که قرنهاست پابرجا مانده یا بسیاری از بنا‌ها در تهران دویست و پنجاه تا سیصد سال قدمت دارند. پرسش این است این‌ها چطور و به چه شکل توانسته اند تا امروز دوام بیاورند؟