سریال «مدرس»، سریالی که دینش را به شهید «آیت الله مدرس» ادا کرد
_ روزنامه وطن‌امروز نوشت: ۱۰ آذرماه سالروز به شهادت رسیدن سیدحسن قمشه‌ای‌اسفه‌ای، مشهور به آیت‌الله مدرس است. شهید مدرس، از بزرگمردان تاریخ ایران زمین است. او که بیش از ۱۷ سال، از ۱۲۸۹ تا ۱۳۰۷ نماینده مجلس بود، هیچ‌گاه از راه انقلابی خویش پشیمان نشد و در طول این مدت، با جسارت و شجاعت شگفت‌انگیز به مبارزه با استبداد و استعمار پرداخت و سرانجام جان خود را نیز در این راه فدا کرد. انتخاب سالروز شهادت وی به عنوان روز مجلس، به ماندگاری نام و یاد مدرس در خاطره‌ها و شناخت هر چه بیشتر این عالم انقلابی کمک کرد.
اما داستان زندگی شهید مدرس در نوع خود جالب توجه است، زیرا این شهید بزرگوار از دوران کودکی تا رسیدن به نمایندگی مجلس مسیر سخت و پرپیچ و خمی را سپری کرده است؛ پدربزرگ مدرس، مرد زاهد و عابدی بود که از سال‌ها پیش در قُمشه (شهرضای کنونی) سکونت داشت. مدرس به همراه پدر رهسپار قمشه شد و مدت ۱۰ سال در آن شهر، مقدمات ادبیات عرب و فارسی را فرا گرفت. او ۱۶ سال بیشتر نداشت که برای ادامه تحصیل به اصفهان رفت و حدود ۱۳ سال در آن شهر اقامت گزید. پس از آن، راهی نجف اشرف شد و ۷ سال در آن مکان مقدس به تحصیل علم پرداخت. وی در دوره دوم مجلس شورای ملی از طرف علمای نجف، به عنوان یکی از ۵ مجتهدی که قوانین مصوب مجلس را برای مغایر نبودن با موازین شرع نظارت می‌کردند، برگزیده شد. آیت‌الله مدرس سرانجام جان خویش را بر سر مخالفت با رضاخان پهلوی گذاشت و به درجه والای شهادت نایل آمد.
بنا بر این گزارش، پس از وقوع انقلاب اسلامی، اهالی فرهنگ و هنر سعی کردند با تولید آثار مرتبط با فعالیت‌شان ادای دینی به شهید مدرس به عنوان یک قهرمان ملی انجام دهند که در این میان سهم حوزه کتاب بیشتر از سایر حوزه‌های فرهنگی و هنری است. اما در عرصه سینما و تلویزیون هم هنرمندان با تولید ۲ سریال، یک فیلم بلند داستانی و چندین مستند کارنامه پرباری درباره پرداختن به ابعاد مختلف زندگی شهید مدرس از خود به جا گذاشته‌اند.
در میان همه این آثار که هنرمندان و اهالی فرهنگ در وصف شهید مدرس به تولید رسانده‌اند یک اثر بیش از سایر آثار در حافظه تاریخی مردم مانده و آن هم مجموعه تلویزیونی «مدرس» به نویسندگی و کارگردانی هوشنگ توکلی است که در سال ۱۳۶۶ روی آنتن شبکه یک سیما رفت. این مجموعه تلویزیونی که سال ۱۳۶۶ به کارگردانی هوشنگ توکلی و تهیه‌کنندگی اسماعیل شنگله از شبکه یک به نمایش درآمد، یک تئاتر تلویزیونی است که بر نطق‌های تاثیرگذار شهید مدرس تاکید دارد.
اما از نکات قابل توجه این سریال می‌توان به ایفای نقش هوشنگ توکلی در این مجموع اشاره کرد، توکلی در تئاتر تلویزیونی مدرس در نقش رضاشاه ظاهر شد تا غیر از نویسندگی و کارگردانی این تله‌تئاتر، یکی از نقش‌های اصلی را بر عهده بگیرد. او در این مجموعه بازی محکم و جانداری از خود به نمایش گذاشت.
اما همان‌طور که در ادامه گزارش به طور دقیق‌تر به آن اشاره خواهد شد، تاکنون مرحوم هادی اسلامی، زنده‌یاد خسرو شکیبایی و حسین محجوب در سریال‌ها و فیلم‌های سینمایی مختلف ایفاگر نقش شهید مدرس بوده‌اند و انصافا هر کدام تمام تلاش خود را کرده‌اند تا به بهترین شکل نقش آیت‌الله سیدحسن مدرس را به نمایش بگذارند، اما به هر حال ایفای نقش خسرو شکیبایی در سریال «مدرس» بیش از سایرین ماندگار شد و به اعتقاد بسیاری خسرو شکیبایی توانست نطق‌های دشوار و طولانی شهید مدرس در مجلس را بی‌وقفه و بدون قطع شدن کلام بیان و بازی کند.
به هر حال اینکه سریال «مدرس» یکی از شاخص‌ترین آثار هنری درباره شهید مدرس است به هیچ عنوان قابل کتمان نیست و به همین بهانه پای صحبت‌های هوشنگ توکلی، نویسنده، کارگردان و بازیگر این سریال نشستیم.
هوشنگ توکلی در رابطه با تولید سریال شهید مدرس گفت: دهه ۶۰ از حساس‌ترین و مهم‌ترین دهه‌های تاریخ انقلاب اسلامی محسوب می‌شود، زیرا قطار انقلاب اسلامی تازه به حرکت درآمده بود و نهادهایی، چون مجلس شورای اسلامی با تغییر پوسته، جانی تازه گرفته بودند و مسؤولان وقت صداوسیما احساس می‌کردند برای تزریق تفکر انقلابی و صحیح میان نماینده‌های مجلس، تولید اثر نمایشی درباره شهید مدرس از واجبات است، به همین خاطر این پروژه به بنده پیشنهاد شد و پس از چندین ماه مراحل پیش‌تولید و مقدماتی کار را شروع کردیم.
البته در مراحل پیش‌تولید و تولید مجموعه، سختی‌های فراوانی را متحمل شدیم که بخش عمده‌ای از مشکلات به برخی کمبود‌های فنی و نیروی انسانی باز می‌گشت که به خاطر تغییر و تحولات دولت انتقالی آن زمان طبیعی به نظر می‌رسید، از سویی طی چند سال ابتدایی دهه ۶۰ به خاطر وقوع انقلاب اسلامی، تولید سریال تلویزیونی با یک رکودی مواجه شده بود که همین موضوع هم کار ما را سخت می‌کرد.
این نویسنده درباره منابع پژوهشی سریال اظهار کرد: در مدت نگارش فیلمنامه شهید مدرس، مرحوم علی مدرس، نوه شهید مدرس در کنارم حضور داشت؛ ایشان که همان سال‌ها کتاب «مدرس، قهرمان آزادی» را منتشر کرده بود درباره شهید مدرس بیشترین اطلاعات را در اختیارمان گذاشت.
کارگردان سریال شهید مدرس گفت: درباره انتخاب بازیگران باید بگویم سعی کردم اغلب بازیگران مجموعه از هنرمندان توانای تئاتر باشند و درباره انتخاب خسرو شکیبایی باید بگویم مرحوم شکیبایی را از اداره تئاتر می‌شناختم و از آنجا که مطمئن بودم خسرو از بازیگران توانمند تجربه‌گراست با توجه به ساختار تئاتری سریال بهترین گزینه برای ایفای نقش شهید مدرس محسوب می‌شد.
توکلی در رابطه با بازی زنده یاد شکیبایی بیان کرد: خسرو شکیبایی در پیش‌تولید سریال، حدود ۳ ماه هر روز به منزل ما می‌آمد و توانست با تمرین سخت بر صدا، بیان و نگاهش کاراکتری ماندگار در تاریخ سریال‌های تلویزیونی خلق کند.
یکی دیگر از مسائلی که باعث شد نقش او ماندگار شود، مونولوگ‌های طولانی است که او در صحنه‌های مختلف و بدون وقفه ایفا کرد. شکیبایی همه دیالوگ‌های مدرس را از حفظ شد و یکی از تک‌گویی‌های او در این نقش ۲۰ دقیقه طول می‌کشد که با نمای باز شروع می‌شود و در یک نمای بسته به پایان می‌رسد؛ و نکته قابل تأمل آنکه این سخنرانی ۲۰ دقیقه‌ای تنها با یک بار برداشت ضبط شد و تکرار نداشته است.
وی در ادامه با اشاره به استقبال از سریال اظهار داشت: اگر بخواهم واقعیت را بگویم باید اشاره کنم مجموعه «مدرس» به اصلاح یک سریال «خیابان خلوت کن» بود و همان زمان از بازخورد‌های مردم در کوچه و خیابان روحیه می‌گرفتیم. البته این اقبال صرفا به مخاطبان محدود نمی‌شود و حتی امام خمینی (ره) هم درباره سریال اظهارنظر کردند و فرمودند: «این مدرس را ببرید به دانشگاه درس بدهید و بگذارید ببینند؛ کاری که درباره مدرس در تلویزیون ساخته شد حتی لزومی ندارد در کتاب‌های درسی نامی برده شود؛ آنقدر این مدرس کامل و جامع مسائل تاریخی را روایت کرد که نیازی نیست سرمایه‌گذاری کنیم».
توکلی در پایان با اشاره به عدم شباهت ظاهری بازیگران با شخصیت‌ها گفت: شخصا به این موضوع باور ندارم که برای باورپذیری سریال‌های تاریخی صرفا باید چهره بازیگران را به شخصیت‌ها نزدیک کنیم، زیرا هر چقدر هم با ترفند‌های مختلف بازیگر شبیه شخصیت مورد نظر شود باز مردم فریب نمی‌خورند، اما اگر بازیگران مبتی بر توانایی‌شان، هنر خود را دیکته کنند همه مخاطبان شخصیت را باور می‌کنند؛ همان اتفاقی که برای خسرو شکیبایی در سریال مدرس افتاد.