ماجرای کمیاب شدن انسولین قلمی در بازار دارو
- روزنامه همشهری نوشت: کمبود انسولین قلمی موردنیاز بیماران مبتلا به دیابت در کشور درحالی همچنان ادامه دارد که سخنگوی وزارت بهداشت می‌گوید تحریم‌های آمریکا و در درجه بعدی عملکرد ضعیف یکی از شرکت‌های تولید‌کننده انسولین در ایران علت اصلی کمیاب شدن این داروی حیاتی در کشور است. همزمان با این اظهارنظر‌ها نگاهی به آمار‌ها و اطلاعات نهاد‌های رسمی نشان می‌دهد عوامل دیگری ازجمله نظارت ناکافی بر توزیع انسولین وارداتی و تولید داخل در ماه‌های اخیر از مهم‌ترین عواملی است که همچنان برخی مسئولان ازجمله در وزارت بهداشت، از پذیرش آن سرباز‌می‌زنند.
براساس آمار موجود در آمارنامه دارویی سازمان غذا و دارو، در سال‌های ۹۷ و ۹۸ به‌ترتیب ۲۳ میلیون و ۲۵ میلیون عدد انسولین وارد کشور شده است. این تعداد در ۶ ماهه نخست امسال با رشد ۲۰ درصدی در مقایسه با مدت مشابه سال قبل از آن به ۱۷ میلیون عدد انسولین قلمی رسیده است. از مجموع ۱۷میلیون انسولین موجود ۱۵میلیون‌و۷۰۰هزار عدد از آن‌ها وارداتی بوده که از این تعداد ۷۰۰هزار عدد از نوع واردات اضطراری است و یک‌میلیون‌و۳۰۰هزار انسولین قلمی هم به‌صورت تولید داخل تامین می‌شود.
با اینکه بیشتر بیماران دیابتی از مشکلاتشان در پیدا کردن انسولین قلمی خبر می‌دهند، اما آمار‌های گمرک ایران نشان می‌دهد تا ۲۷ مهرماه امسال نه‌تن‌ها واردات انسولین به کشور در مقایسه با سال گذشته کاهش نداشته، بلکه با افزایش نیز همراه بوده است.
مهرداد جمال‌ارونقی، معاون فنی گمرک در این‌باره می‌گوید: «تا ۲۷ مهرماه، ۱۹۳ فقره اظهارنامه گمرکی به ارزش ۱۱۳ میلیون دلار در گمرکات کشور ثبت شده است که نسبت به‌مدت مشابه سال قبل از آن ۱۳ درصد افزایش داشته است.»
او تأکید می‌کند گمرک نقشی در کمبود انسولین در کشور نداشته و بلافاصله بعد از ارائه اسناد اعتباری، دستور ترخیص دارو‌های وارداتی صادر شده است: «براساس مصوبه ۲۲ فروردین‌ماه سال ۹۷، هر کالای وارداتی باید کد رهگیری بانک برای ترخیص از گمرک داشته باشد. در گمرک هیچ ایستایی در مورد دارو نداشتیم و هر محموله‌ای که وزارت بهداشت ارائه کرده، ترخیص شده است. برای جلوگیری از ماندگاری دارو، دارو‌ها با حداقل اسناد گمرکی ترخیص و تشریفات ترخیص کالا به فوریت شده است.»
ثبت نشدن انسولین در سامانه تیتک
اگرچه مسئولان وزارت بهداشت همواره تأکید کرده‌اند که نظارت کافی بر بازار توزیع انسولین در ایران دارند و تحریم‌ها را به‌عنوان عامل اصلی کمبود این دارو معرفی می‌کنند، اما اطلاعات رسمی درباره انسولین وارد و تولید شده در بازار ایران پرسش‌های دیگری را پیش می‌کشد.
طبق گزارش‌های رسمی مبتنی بر آمارنامه دارویی کشور، ارزش بازار انسولین در ایران ۲۰۰ میلیون دلار است. بر این اساس، سهم انسولین قلمی سریع‌الاثر با برند ASPART معادل ۵۷ درصد است، انسولین قلمی GLULISINE ۴ درصد و انسولین‌های قلمی طولانی اثر با برند GLARGINE و DETEMIR نیز به‌ترتیب سهم ۳۶ و ۳ درصدی از بازار مصرف ایران را دارند. انسولین‌های ویال کوتاه اثر و متوسط اثر نیز معادل یک‌درصد از کل بازار انسولین کشور را به‌خود اختصاص می‌دهند.
جلیل میرمحمدی‌میبدی، رئیس کمیسیون سلامت و تجهیزات پزشکی کمیسیون بهداشت و مجلس شورای اسلامی می‌گوید که نظارت بر نحوه توزیع انسولین در ماه‌های اخیر و در حدود یک سال گذشته به‌درستی انجام نشده است: «مسئولان سازمان غذا و دارو می‌گویند انسولین‌های وارداتی در سامانه تیتک ثبت شده است. به‌نظر نمی‌رسد این حرف‌ها کاملا درست باشد. آیا مردمی که سال گذشته به داروخانه می‌رفتند و از انسولین قلمی استفاده می‌کردند، امسال هم مانند سال قبل می‌توانند به‌راحتی به این نوع انسولین دست پیدا کنند؟ جواب من منفی است.»
به گفته او، فرایند واردات و توزیع این دارو از طریق سامانه تیتک به‌درستی انجام نشده است. سامانه تیتک، زنجیره تامین دارو در تمامی مراحل را از واردات تا رسیدن به‌دست مصرف‌کننده نهایی در داروخانه ثبت و رصد می‌کند؛ بنابراین استفاده از اطلاعات موجود در سامانه، به کشف موارد اصلی خروج انسولین از زنجیره تامین و نیز بازرسی و جلوگیری از فساد در روند تامین دارو کمک می‌کند. در شرایط فعلی به‌نظر می‌رسد بخشی از انسولین وارداتی بدون ثبت در سامانه تیتک به‌صورت آزاد به فروش رسیده است که این موضوع باعث شده تا نظارت کاملی بر روند فروش انسولین صورت نگیرد و خروجی زنجیره تامین دارو به شکل کامل قابل رصد نباشد. این در حالی است که براساس بند پ ماده ۷ احکام دائمی برنامه‌های توسعه، هرگونه واردات تجاری، ذخیره‌سازی، توزیع و عرضه کالا‌های دارویی که در سامانه‌های رهگیری و کنترل اصالت ثبت شده جرم است.
براساس مصوبه شورای‌عالی امنیت ملی و قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز و نیز قانون برنامه توسعه کشور، وزارت بهداشت و سازمان غذا و دارو باید ثبت دارو‌ها در سامانه تیتک را به شکل کامل اجرایی کنند. براین اساس، سامانه رهگیری و کنترل اصالت دارو باید در بخش بستری به‌عنوان بخشی از زنجیره درمان بیماران اجرا می‌شد. این سامانه در بخش سرپایی اجرا شده، اما در بخش بستری به مرحله اجرا درنیامده است و شاید بتوان نقطه اختلاف میان واردات انسولین و مقدار استفاده شده از آن را در خلأ تکمیل نبودن زنجیره رهگیری دارو جست‌وجو کرد.
به‌گفته رئیس کمیسیون سلامت و تجهیزات پزشکی کمیسیون بهداشت مجلس با وجود سامانه‌ای مانند تیتک بیماران دیابتی نباید برای دسترسی به انسولین قلمی مشکلی داشته باشند و کمبود فعلی در بازار نشان می‌دهد انسولین‌های تولید داخل و وارد شده وارد چرخه مصرف داخلی نشده‌اند: «وقتی دارو در سامانه تیتک ثبت می‌شود به معنای آن است که می‌توان دارو را رهگیری و مصرف‌کننده نهایی را شناسایی کرد. مسئولان وزارت بهداشت می‌گویند این سامانه کامل کار می‌کند. من هم معتقدم سامانه تا ۹۰ درصد درست کار می‌کند، اما به‌نظر می‌رسد بخشی از انسولین قلمی وارد شده به کشور وارد سامانه تیتک و چرخه دارویی نشده است و شاهد نشتی انسولین هستیم.»
میرمحمدی تأکید می‌کند، انسولین‌های وارداتی یا در سامانه تیتک ثبت نشده یا احتکار شده است: «چون انسولین دارویی یخچالی است، امکان احتکار آن تقریبا صفر است؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد بخشی از انسولین وارداتی در سامانه تیتک ثبت نشده است.»
او ادامه می‌دهد: «انسولین با ارز ترجیحی دانه‌ای ۳۵ هزار تومان قیمت‌گذاری می‌شود؛ درحالی‌که این دارو در کشور‌های اطراف تا ۱۱ دلار خرید و فروش می‌شود. چنین تفاوت قیمتی بین انسولین در داخل با خارج، جاذبه قاچاق معکوس آن را افزایش داده است. تا زمانی که یارانه به دارو و نه بیمه‌ها و بیمار اختصاص پیدا کند، این وضعیت همچنان ادامه خواهد داشت.»
او می‌گوید معاون غذا و دارو ۴ماه قبل اعلام کرد که شرکت‌هایی در داخل خط تولید داروی قلمی را راه‌اندازی کرده‌اند و علاوه بر این در کنار تولید داخل، واردات این دارو هم افزایش یافته است، اما هنوز با کمبود روبه‌رو هستیم: «با ادامه‌دار شدن کمبود انسولین مسئولان باید گزارش‌های شفافی بدهند که این انسولین‌ها کجا رفته است.»
آیا تعداد مصرف‌کنندگان انسولین بیشتر شده است؟
در ماه‌های اخیر و همزمان با بالا گرفتن انتقادات درباره کمبود انسولین قلمی در کشور برخی مسئولان این کمبود را ناشی از افزایش تعداد بیماران دیابتی دانستند؛ ادعایی که به‌نظر نمی‌رسد درست باشد؛ چراکه با وجود افزایش ۲۰ درصدی واردات انسولین قلمی در ۶ ماهه نخست سال‌جاری در مقایسه با مدت مشابه سال قبل عملا کشور نباید تا این حد با کمبود دارو مواجه باشد و از نظر منطقی و با درنظر گرفتن آمار‌های پیشین، تعداد بیماران دیابتی جدید در این بازه زمانی نمی‌تواند به این اندازه رشد کرده باشد.
آنطور که اسدالله رجب، رئیس انجمن بیماران مبتلا به دیابت می‌گوید، الگوی مصرف انسولین در ایران تغییراتی کرده و به‌دلیل استفاده آسان‌تر این نوع انسولین دیابتی آن را جایگزین دیگر انواع انسولین موجود در بازار کرده‌اند. در پژوهشی که به‌تازگی توسط جمعی از متخصصان انجام و به برخی مراجع سیاستگذار بالادستی ارائه شده که به‌دلیل محرمانه بودن امکان انتشار جزئیاتش وجود ندارد، آمده است که بیش از ۹۰ درصد جامعه بیماران دیابتی کشور به سمت استفاده از انسولین‌های قلمی رفته و سهم انسولین ویال در مصرف کل آمار بیماران در برخی ماه‌ها به یک‌درصد و حتی کمتر از آن رسیده است؛ آماری که سازمان غذا و دارو آن را رسما تأیید نمی‌کند. به‌نظر می‌رسد نبود برنامه‌ای جامع برای تامین کامل نیاز‌های بیماران دیابتی و تغییر الگوی مصرف انسولین از ویال به قلمی، ناکارآمدی سازوکار‌های نظارتی و برخی سودجویی‌ها در فرایند عرضه انسولین قلمی در کنار قاچاق معکوس این دارو به خارج از کشور دست به‌دست هم داده است و بیماران نیازمند این دارو را در این روز‌های کرونازده با مشکلات زیادی مواجه کرده است؛ مسئله‌ای که برای بیماران مبتلا به دیابت که جزو گروه‌های پرخطر در برابر کووید-۱۹ هستند بحرانی است افزون بر همه مسائل و دشواری‌هایی که عموم مردم این روز‌ها تجربه می‌کنند.