تربیت اخلاقی در سیره و سخنان پیامبر اعظم (ص)
- تربیت اگر بر پایه اخلاق باشد، باعث ایجاد رفتار‌هایی رشددهنده و شایسته خواهد شد. منظور از تربیت این است که دانش انسان نسبت به فضائل و رذائل اخلاقی مسیری را طی نماید تا تبدیل به یک صفت در درون او شود وگرنه به صرف وجود و شناخت فضائل و رذائل اخلاقی و بدون تبدیل کردن آن به یک صفت درونی، نباید از انسان انتظار رفتارسازی آن هم در یک سطح متعالی و تکامل‌یافته داشت.
«اگر آفت صفت‌های ناشایست از درخت علم و آگاهی اخلاقی زدوده شود و با صفت‌های شایسته تلقیح شود، میو‌ه‌ی شیرین رفتار‌های شایسته بر آن می‌روید، رشد می‌کند و کمال می‌یابد و فرد و جامعه از آن بهره‌مند می‌شوند.» [۱]تربیت انسان و رهنمون ساختن بشریت به سمت فضائل اخلاقی یکی از دغدغه‌های اصلی دین بوده است چراکه آن را پلی برای رسیدن به خدا و سعادت دنیوی و اخروی او می‌داند. انسان‌های تربیت‌یافته در مکتب اسلام، دنیای اطراف خود را به گلستانی سبز و خرم تبدیل می‌کنند و سبب آبادانی آخرت خود و دیگران نیز می‌شوند. اسلام به‌عنوان کامل‌ترین دید که بهترین برنامه را برای زندگی بشریت در این دنیا و کسب سعادت در سرای آخرت معرفی می‌نماید، برای تربیت اخلاقی اهمیت ویژه‌ای قائل است تا بدان جا که پیامبرش (صلی الله علیه و آله و سلم) یکی از اصلی‌ترین اهداف بعثتش را اکمال مکارم اخلاق معرفی می‌نماید آنجا که بیان می‌فرماید: «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ اَلْأَخْلاَقِ؛ [۲]همانا من مبعوث شده‌ام که [با تبلیغ و ارشاد خود]اخلاق کریمه و فضائل انسانى را اتمام و اکمال نمایم.»
وقتی سیره و سخنان نورانی پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) را مورد بررسی قرار می‌دهیم تا به زوایای پیدا و پنهان روش‌های اکمال مکارم اخلاق از جانب ایشان پی ببریم، به محور‌ها و اصولی اساسی در این زمینه دست می‌یابیم که استفاده از آن‌ها برای نهادینه‌سازی تربیت صحیح افراد جامعه و تثبیت مکارم اخلاق در بین آن‌ها بسیار پراهمیت است. در اینجا می‌توان به چهار روش بسیار مهم اشاره نمود که پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) برای نهادینه کردن تربیت اخلاقی از آن استفاده می‌نموده است:
۱. کنترل و مدیریت، زمینه‌ساز‌های تربیت اخلاقی:
بسیاری از رفتار‌های نامناسب به‌صورت ناخواسته و از پیش‌تعیین‌نشده در بستر‌های ناسالم اتفاق می‌افتند؛ به‌عنوان‌مثال فرد ممکن است از قبل به دنبال مسائل خلاف اخلاق نبوده باشد، اما به سبب رفت‌وآمد در محیط‌های ناسالم به آن معضل اخلاقی دچار گردیده است. تأثیرپذیری انسان از محیط موجب می‌شود که اگر محیط اطرافش را اصلاح نکند، خود دچار آسیب‌ها و آلودگی‌های آن محیط شود بنابراین باید گفت که تربیت صحیح و اخلاق‌مدارانه بدون ایجاد محیط سالم و دوری‌گزیدن از محیط‌های ناسالم امکان‌پذیر نیست. آن‌قدر سلامت اخلاقی محیط تربیتی در سیره‌ی پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) دارای اهمیت بود که در تاریخ می‌خوانیم: «هنگامی‌که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در مکه توفیق نیافت فضای شهر را به فضای معنوی و تربیتی تبدیل کند و اذیت و آزار مشرکان مکه هم هر روز بیشتر می‌شد، تصمیم گرفت سرزمین مکه را ترک گوید و به مدینه مهاجرت کند. اما او با وجود مخالفت‌های منافقان و یهودیان در مدینه، موفق شد محیط وسیع شهر مدینه را تغییر دهد و روحیه اخوّت و برادری را در آن سرزمین حاکم سازد. در محیط [سازنده و اخلاقی]مدینه، بسیاری از برنامه‌های حکومت اسلامی عملی شد و بسیاری از اهداف عالی نظام دینی به مرحله اجرا درآمد.» [۳]
۲. پرورش آگاهی و شناخت نسبت به فضائل و رذائل اخلاقی:
شناخت درست فضائل و رذائل اخلاقی بخش بسیار مهمی از تربیت صحیح اخلاقی را تشکیل می‌دهد بنابراین تا فرد آگاهی کامل در این زمینه را نداشته باشد از رعایت درست و دقیق آن‌ها در مراحل تربیت، باز خواهد ماند؛ به همین سبب است که در کلمات نورانی حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) با دقتی بسیار بالا به تبیین و تفکیک این موارد پرداخته شده است تا راه بر رهرو حقیقی آن روشن و حرکت در این مسیر با بصیرت و آگاهی کامل همراه باشد. پیامبر گرامی اسلام در توصیه‌هایی که به مولای متقیان علی (علیه‌السلام) دارد می‌فرماید: «یا عَلی آفَةُ اَلْحَدِیثِ اَلْکَذِبُ وَ آفَةُ اَلْعِلْمِ اَلنِّسْیَانُ وَ آفَةُ اَلْحِلْمِ اَلسَّفَهُ وَ آفَةُ اَلْعِبَادَةِ اَلْفَتْرَةُ وَ آفَةُ اَلظَّرْفِ اَلصَّلَفُ وَ آفَةُ اَلشَّجَاعَةِ اَلْبَغْیُ وَ آفَةُ اَلسَّخَاءِ اَلْمَنُّ وَ آفَةُ اَلْجَمَالِ اَلْخُیَلاَءُ وَ آفَةُ اَلْحَسَبِ اَلْفَخْرُ؛ [۴]آفت سخن، دروغ و آفت علم، فراموشى و آفت حلم، سفاهت و آفت عبادت، سستى و آفت زرنگى، زیاده‌روى در آن و آفت شجاعت، ستمگرى و آفت سخاوت، منت گذاشتن و آفت زیبایى، تکبّر و آفت داشتن خانوادۀ شریف، فخرفروشى است.»
۳. تقویت گرایش‌های مطلوب اخلاقی:
گاه ممکن است که انسان در درون خود عادات و کشش‌های مثبتی را داشته باشد که با تقویت آن بتواند خود را در برابر کمین‌گاه‌های خطرناک اخلاقی، هر چه بیش‌ازپیش توانمند سازد. به‌عنوان نمونه انسان، چون موجودی اجتماعی است نسبت به کمک به همنوع و ابراز محبت به او راغب است؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز با تقویت این ویژگی راه‌های سستی و لغزش را بر انسان می‌بندد و او را به سمت تربیتی درست سوق می‌دهد. در حدیثی از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) برای رفع کینه و دشمنی به دادن هدیه رهنمون شده است: «تَهَادَوْا فَإِنَّ اَلْهَدِیَّةَ تَسُلُّ اَلسَّخَائِمَ وَ تُجْلِی ضَغَائِنَ اَلْعَدَاوَةِ وَ اَلْأَحْقَادِ [۵]به یکدیگر هدیه بدهید، که هدیه کینه‌هاى درونى را دور مى‌کند، و دشمنى‌ها و کینه‌هاى آشکار را نیز از بین مى‌برد.» و در جایی دیگر برای رفع وسوسه‌های شیطان می‌فرمود: «تَهَادَوْا فَإِنَّ اَلْهَدِیَّةَ تُذْهِبُ وَ حَرَ اَلصَّدْرِ؛ [۶]به یکدیگر هدیه دهید، زیرا که هدیه وسوسه‌های سینه را دفع می‌کند.»
۴. اصلاح رذائل خلاقی:
انسان به سبب نفس اماره‌ای که در درون خود دارد و شیطانی که از بیرون به او کمین می‌زند دائم در حال کشیده شدن به سمت رذائل اخلاقی است و این وسوسه‌ها را باید مدیریت کند و با آن‌ها به مبارزه بپردازد. تذکرات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به اصحاب خود آن هم به شیوه‌ای مؤدبانه و کریمانه در زمینه‌ی رفع رذیله‌های اخلاقی در کتب تاریخی و حدیثی در حد متواتر نقل شده است که ما برای نمونه فقط به یکی از آن‌ها به‌عنوان حسن ختام این نوشتار اشاره می‌کنیم؛ در سیره‌ی پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌خوانیم: «هرگاه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مطلع می‌شد که کسی سخنی نادرست گفته است، نمی‌فرمود: چرا فلانی چنین و چنان گفته است بلکه می‌فرمود: چرا برخی چنین و چنان می‌گویند» [۷]و با این کار بجای آنکه فرد را سرزنش کنند، کار را نهی می‌کردند!
نویسنده: مصطفی راهی
پی‌نوشت:
۱. سیره‌ی تربیتی پیامبر (ص) و اهل‌بیت (ع) جلد سوم (تربیت اخلاقی)، محمد داودی، ص ۹، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ۱۳۹۰.
۲. بحارالانوار، محمدباقر بن محمدتقی مجلسی، ج ۱۶، ص ۲۱۰، انتشارات دار احیاء التراث العربی، بیروت.
۳. مقاله: نظام تربیتی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله (شاخص‌های نظری و عملی)، محمد احسانی، ماهنامه علمی معرفت، آذر ۱۳۸۵ - شماره ۱۰۸، (۱۳ صفحه - از ۳۴ تا ۴۶).
۴. الوافی، ملا محسن فیض کاشانی، ج ۲۶، ص ۱۶۸، انتشارات مکتبه الامام امیرالمومنین علی (ع) العامه، اصفهان، ۱۴۰۶ ه ق.
۵. الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج ۵، ص ۱۴۳، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، تهران، ۱۴۰۷ ه ق.
۶. شرح فارسی شهاب الأخبار، محمد بن سلامه قضاعی، ج ۱، ص ۳۱۳. انتشارات دارالحدیث، قم، ۱۳۹۲.
۷. سنن ابی داود، سلیمان بن اشعث سجستانی، ج ۲، ص ۴۳۴، انتشارات دارالفکر، بیروت.