مدیریت صحیح آب ارس؛ مستلزم نشست مشترک ۵ کشور

- سید علی قائم‌مقامی کارشناس مسائل ترکیه -  رود خانه ارس و کورا یکی از مهمترین منبع آبی و محیط زیست مشترک سه کشور جمهوری اسلامی ایران، جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان در قفقاز جنوبی است.

 

سیاست آبی و محیط زیست و تداوم رشد و توسعه اقتصادی و اجتماعی سه کشور در این حوزه باید بدون فوت وقت با برگزاری اجلاس سه جانبه و اتخاد تدابیر جدید و لازم تعیین و حفظ شود.

 

ترکیه نیز در تعیین سیاست آبی و محیط زیست حوزه رودخانه ارس نقش حیاتی ایفاء می‌کند. منابع و سرچشمه‌های آبی رودخانه ارس از پنج کشور تامین می‌شود. قفقاز جنوبی امتداد سطح ژئوپلیتیک و ژئو اکونومیک و ژئواستراتژیک و سیاست آبی- هیدروپلیتیک ایران، ترکیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان است واین کشور‌ها دارای مرز‌های مشترک با یکدیگر هستند. قفقاز جنوبی منطقه حایل بین ایران و روسیه محسوب می‌شود.

ایران و عثمانی از قرن شانزدهم میلادی در قفقاز به رقابت با یکدیگر پرداختند و منطقه قفقاز و به ویژه منطقه آذربایجان، آران تحت کنترل ایران و عثمانی قرار گرفت.

 

بعد از فروپاشی شوروی و پایان جنگ سرد و اعلام استقلال جمهوری آذربایجان در سال ۱۹۹۱ میلادی، رقابت ترکیه و ایران و روسیه در منطقه قفقاز جنوبی و تلاش این سه کشور برای گسترش نفوذ در جمهوری، ارمنستان و گرجستان به اوج رسید.

 

نفت و گاز طبیعی جمهوری آذربایجان در سواحل دریای خزر در اختیار شرکت‌های بزرگ انرژی غربی قرار گرفت و به محیط زیست آسیب رساند.

 

 

صادرات نفت و گاز جمهوری آذربایجان از مسیر گرجستان به ترکیه منتقل شد و تخریب محیط زیست آبی و دریایی نصیب ایران شد. ترکیه تلاش می‌کند که جمهوری آذربایجان و گرجستان را بطور کامل در محور غرب و ناتو قرار دهد و در مقابل نفوذ ایران و روسیه در قفقاز موازنه قوا برقرار کند.

 

مساحت حوزه آبخیزی، دبی رودخانه کورا- ارس ۲۹۰ هزار کیلو متر مربع است. ۶۵ درصد مساحت این حوزه آبی در داخل مرز‌های کشور‌های قفقاز واقع شده است. ۳۱.۵ درصد مساحت آن در جمهوری آذربایجان، ۱۸.۲ درصد در گرجستان، ۱۵.۷ درصد در ارمنستان و ۱۹.۹ درصد در ایران و ۱۵.۱ درصد در ترکیه قرار دارد.

 

سرچشمه‌های رودخانه کورا که از مناطق کوهستانی شمال شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد از گرجستان و آذربایجان عبور می‌کند و با رودخانه ارس که سرچشمه آن نیز ترکیه است، در ۱۵۰ کیلومتری سواحل دریای خزر بهم می‌پیوندد. ۴۵۱ کیلومتر رودخانه ارس در مجاور و به موازات مرز‌های ایران قرار دارد و به دریای خزر می‌ریزد.

 

بنا به آمارمتوسط سی ساله، حجم متوسط سالیانه آب جاری رودخانه ارس ۱۰.۵ (بنا به آمارمنابع پژوهشی ترکیه ۱۳ میلیارد متر مکعب تخمین زده شده است.) میلیارد متر مکعب است.

 

سرچشمه‌های رود خانه ارس عبارتند از: ۴ میلیارد متر مکعب از ترکیه، ۲ میلیارد متر مکعب از ارمنستان، ۲ میلیارد متر مکعب از جمهوری آذربایجان و ۲.۵ میلیون متر مکعب از ایران سرچشمه می‌گیرد.

 

رود خانه ارس ۹۰ هزار هکتار دشت مغان ایران و ۱۸۰ هزار هکتار دشت میل جمهوری آذربایجان را آبیاری می‌کند. ترکیه بر روی سرچشمه‌های رودخانه کورا، ارس سد آخوریان، آرپاچای با مشارکت ارمنستان سد احداث کرده است.

بزرگترین طرح حوزه آبخیزی رودارس در منطقه ساری قمیش واقع در استان قارص/ کارس ترکیه در حال اجرا است. سد کارا کورت Karakurt Barajı و نیروگاه برقابی این سد با توان ۱۰۰ مگا وات از سال ۲۰۱۷ میلادی درحال احداث است و درسال ۲۰۲۰ میلادی تکمیل و بهره برداری خواهد شد.

 

بنا به گزارش اداره امور آب دولت DSİ ترکیه؛ ارتفاع سد ۱۲۴ متر است. سد کارا کورت آب شرب، کشت و صنعت و آبیاری دشت ایغدیر و استان قارص را تامین خواهد کرد.

 

طول بدنه این سد ۱۴۲ متر و طول تاج سد ۴۹۷ متر و در بدنه آن ۶ میلیون متر مکعب سنگ ریزی و اسفالت انجام شده است. حجم ذخیره آب سد کارا کورت حداقل یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون متر مکعب و حجم تولید برق سالیانه آن ۳۴۵ GWh خواهد بود.

 

بعد از تکمیل احداث این سد در ماه آوریل وماه مه هر سال آبگیری خواهد شد و در ماه‌های دیگر که بارندگی و حجم اب کاهش خواهد یافت، ذخایر آب سد مورد بهره برداری قرار خواهد گرفت.

سد‌های ترکیه بر روی رودخانه ارس، حجم آب جاری این رود را ۱.۶ میلیارد متر مکعب کاهش می‌دهد. ارمنستان نیز در سرچشمه‌های ارس سد احداث کرده است.

 

بر روی رود خانه ارس دو سد سد ارس و سد خدا آفرین بنا شده است. آب‌های سد ارس به صورت ۵۰+۵۰ بین جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان تقسیم شده است و مابقی آن برای حفظ محیط زیست به سوی دریای خزر سرازیر می‌شود.

 

سیاست آبی ترکیه
ترکیه در روند مذاکرات برای عضویت دراتحادیه اروپا باید سرفصل بیست و هفتم محیط زیست تحت عنوان سیاست محیط زیست اتحادیه اروپا است؛ اجرا و اصلاحات لازم را انجام دهد.

سیاست محیط زیست اتحادیه اروپا مبتی بر رفع آلودگی و کاهش وپیشگیری از آلودگی محیط زیست، بهره برداری از منابع طبیعی بدون ضرر رساندن بر تعادل اکولوژیک برای تامین روند رشد و توسعه پایدار، پیشگیری از خسارت و ضرر رساندن بر محیط زیست از منبع اصلی و حفظ محیط زیست با ایجاد همگرائی در بخش سیاست‌های انرژی و حمل ونقل است.

 

بعد از آنکه اتحادیه اروپا در سال ۱۹۹۳ بر اساس پیمان ماستریخت Maastricht تاسیس شد، سیاست محیط زیست آن نیز تدوین و تصویب گردید. اتحادیه اروپا شش برنامه محیط زیست را اجرا کرده است.

 

برنامه هفتم اجرایی محیط زیست ۷. Çevre Eylem Programı ترکیه از آگوست ۲۰۱۲ آغاز و تا سال ۲۰۲۰ ادامه خواهد داشت.

سیاست محیط زیست پیمان لیسبون که در اول دسامبر ۲۰۰۹ به مورد اجرا درآمد بر سه اصل استوار است:

حفظ کیفیت محیط زیست و بهبود وضعیت آن

بهره برداری از منابع طبیعی بصورت عاقلانه و با بصیرت

تشویق برای اتخاذ تدابیر در سطح بین المللی در جهت تحقیق و بررسی مسائل و مشکلات محیط زیست در سطح منطقه‌ای و بین المللی و بخصوص مبارزه با تغییرات اقلیمی و آب و هوائی

 

 

سرفصل بیست و هفتم مذاکرات ترکیه با اتحادیه اروپا نیز شامل: ارزیابی موضوع‌های محیط زیست بر اساس "مکتسبات اتحادیه اروپا Acquis Communautaire، ارزیابی استراتژیک محیط زیست، مسئولیت محیط زیست، دستیابی به اطلاعات محیط زیست، کیفیت هوا و آب، مدیریت پسماند و زباله، حفظ شرایط طبیعت، کنترل آلودگی صنعتی و مواد شیمیائی، آلودگی صوتی و و تغییر شرایط اقلیمی است، ترکیه از سال ۲۰۰۷ الی ۲۰۱۳ میلادی باید اصول سرفصل محیط زیست را اجرا و تکمیل می‌کرد، هزینه آن بالغ بر ۵۹ میلیارد یورو بر آورد شده است.

ترکیه براساس نظریه آب‌های جاری فرامرزی و اعمال حاکمیت ملی برسرچشمه‌های دجله و فرات و ارس تاکید می‌ورزد.

کنوانسیون استفاده‌ی غیر کشتی رانی از جریان‌های آبی بین المللی که درماه می‌سال ۱۹۹۷ در نیویورک تصویب شده و تنها عهدنامه بین المللی ناظر بر جریان‌های آب شیرین مشترک جهان است. این کنوانسیون شامل ۲۸ ماده است. اما ترکیه به این کنوانسیون نپیوسته است. این پیمان برای کشورهائیکه امضاء نکرده اند، تعهد آور نیست.

 

ماده ۵ این عهدنامه، از لحاظ اخلاقی و فشار افکار عمومی بین المللی کشور‌هایی را که از جریان‌های آب شیرین رو زمینی و زیرزمینی مشترک برخوردارند، به حفاظت، استفاده و تقسیم بحق و معقول از آن جریان آبی متعهد می‌کند. ماده ششم این کنوانسیون معیار‌های "بحق و منصفانه" بودن را تبیین کرده است. نظیر:

عوامل جغرافیائی، هیدروگرافیک، اکولوژیک، موسمی

نیاز‌های اجتماعی و اقتصادی کشور‌ها

تعداد جمعیتی که از منابع آب استفاده می‌کنند.

میزان تاثیر بهره برداری از آب توسط یک کشوربر روی کشور دیگر

بهره برداری از آبراه‌ها در شرایط حاضر و آینده

بهره برداری از منابع هیدرولیک، حفاظت و اقتصاد آن و هزینه اقدامات پیشگیرانه مورد نظر

 ماده ۷ هم دولت‌ها را به خودداری از وارد ساختن“Significatif’“ آسیب قابل توجه به کشور‌های دیگری که از آن جریان آبی استفاده می‌کنند.

ماده هشتم، توسعه همکاری

ماده نهم، تبادل اطلاعات و آمار

در بخش چهارم کنوانسیون تحت عنوان دفاع و حفاظت و مواد ۲۰ و ۲۱ آمده است:

ماده ۲۰ - دفاع و حفاظت از اکوسیستم.

دولت‌های دارای آبراه‌ها بصورت انفرادی و یا دسته جمعی باید از اکو سیستم‌های آبراه‌های بین المللی دفاع و از آن‌ها حمایت کنند.

ماده ۲۱- پیشگیری از آلودگی و کاهش میزان آب، نظارت و کنترل بر آن: دولت‌ها باید درباره این مسائل تبادل نظر کرده و هماهنگ عمل کنند.

نتیجه: کاهش میزان آب جاری، آلودگی آبها، کاهش میزان کیفیت آب‌های جاری، مسمومیت آب‌ها در حوزه آبی کورا- ارس باعث آلودگی خاک و محیط زیست؛ نابودی جنگل‌ها و اراضی کشاورزی و مراتع و جانداران آبی می‌شود. در نتیجه ایران، ترکیه، جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان باید گرد هم آمده و مدیریت صحیح آب را تدوین و اجرا کنند.

 

توان آبی تجدید پذیر درجمهوری آذربایجان بطور متوسط سالیانه ۴۴۷ میلی متر، ارمنستان ۵۹۲ میلی مترو گرجستان هزار میلی متر است. حجم آب‌های سطحی و سفره‌های زیر زمینی جمهوری آذربایجان ۴۰ میلیارد متر مکعب، ارمنستان ۹ میلیارد متر مکعب و گرجستان ۸۰ میلیارد متر مکعب است.

 

ذخیره آبی رودخانه کورا – ارس ۱۳ میلیارد متر مکعب است. ارمنستان صد در صد، گرجستان ۶۰ درصد و جمهوری آذربایجان ۵۰ درصد فاضلاب خود را به رودخانه ارس سرازیر و آب‌های این رودخانه را آلوده می‌کند.

 

سرچشمه‌های آبی جمهوری آذربایجان که به رودخانه ارس سرازیر می‌شوند متشکل از دو منبع آبی سرزمینی و دو منبع آبی کورا و ارس سرچشمه گرفته از ترکیه است.

 

رودخانه‌های کورا و ارس بعد از آنکه در ترکیه سرچشمه می‌گیرد وارد گرجستان و سپس جمهوری آذربایجان می‌شود. طول رودخانه کورا در ترکیه ۱۵۰ کیلو متر است و ۹۰۰ کیلومتر آن در اراضی جمهوری آذربایجان جاری است.

 

آب جاری کورا در گرجستان به طور متوسط سالیانه ۱۲ میلیارد مترمکعب/ دبی به آذربایجان وارد می‌شود. آب جاری ارس ناشی از سرچشمه‌های ترکیه از مسیر ترکیه به ارمنستان، ترکیه -آذربایجان، ایران -آذربایجان، ایران -ارمنستان و بار دیگر ایران - آذربایجان را سیراب کرده و از مرز‌های آن‌ها می‌گذرد و به رودخانه کورا پیوسته به دریای خزر می‌ریزد.

 

کل ذخایر سد‌های موجود در جمهوری آذربایجان ۲۲ میلیارد متر مکعب است. در جمهوری آذربایجان کل مصرف سالیانه ۱۳ میلیارد متر مکعب است. ۷۶ درصد آن در بخش کشاورزی، ۵ درصد آن در بخش خانگی و ۲۰ درصد آن در بخش صنایع مصرف می‌شود.

 

جمهوری آذربایجان و ایران درباره مدیریت و برداشت آب ارس قرارداد امضاء کرده اند. اما درباره مدیریت رودخانه کورا که بزرگترین منبع ابی منطقه است قرارداد مدیریت آب امضاء نشده است.

 

در سال ۱۹۹۷ میلادی بین گرجستان و جمهوری آذربایجان درباره حفظ اکو سیستم فرامرزی و حفظ محیط زیست قرارداد همکاری امضا شد. سه کشور قفقاز جنوبی تحت مدیریت ”وزارت همکاری و توسعه آلمان فدرال“ در چارچوب همکاری قفقاز ”برنامه حفظ محیط طبیعی منطقه‌ای اکو درقفقاز جنوبی“ را امضاءکردند.

 

جمهوری آذربایجان، ارمنستان وگرجستان؛ هم از کشور‌های مجاورآب دریافت می‌کنند وهم منابع آب فرامرزی کشور‌های همسایه هستند.

 

اتحادیه اروپا و کمک‌های فنی کشور‌های مستقل همسود (Technical Assistance Commonwealth of Indipendent States) بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۶ برنامه ومدیریت ونظارت مشترک کاهش آلودگی و افزایش کیفیت آب‌های فرامرزی را تدوین کردند. این برنامه به حوزه آبی کورا اختصاص داشت.

ترکیه و ارمنستان درباره بهره برداری از آب فرامرزی ارس وآرپاچای قرارداد امضاء کردند و به صورت سهم مساوی ازآب‌های این رودخانه‌ها بهره برداری می‌کنند.

 

ترکیه وارمنستان به صورت مشترک ازذخایر آب سد آرپاچای بهره برداری می‌کنند. البته این قرارداد‌ها دردوران شوروی امضاء شده است.