۴ متهم اصلی آلودگی هوا در پایتخت
- دنیای اقتصاد نوشت: ارتباط تشدید شیوع ویروس کرونا در پیک پاییزی، با مقدار آلاینده‌های هوا بررسی شد. همزمان با شروع فصل آلودگی در پایتخت و چند کلان‌شهر دیگر، آمار مبتلایان و بدحالان کرونا و نیز مرگ و میر ناشی از ویروس کووید-۱۹ در کشور افزایش قابل‌توجهی داشته و رکورد‌های تازه‌ای ثبت کرده است. به این ترتیب در کنار مجموعه عوامل موثر بر تشدید کرونا، ذرات معلق آلاینده هوا نیز به‌عنوان حاملان انتقال این ویروس در روز‌های اخیر بر میزان ابتلا موثر بوده‌اند.
در علم پزشکی، مراکز معتبر مطالعاتی در حوزه آلودگی و نیز در موسسات تحقیقاتی معتبر در کشور‌هایی همچون آمریکا و همچنین سازمان بهداشت جهانی، مطالعاتی انجام شده که نشان می‌دهد آلودگی هوا ششمین عامل مرگ و میر در دنیا و پنجمین عامل خطر مرگ به شمار می‌آید؛ ضمن اینکه اگر مرگ و میر ناشی از سکته قبلی، ناراحتی‌های ریوی و بیماری‌های قلبی و عروقی دیگر را که به نوعی به شکل غیرمستقیم با آلودگی هوا مرتبط هستند، در نظر بگیریم، سهم واقعی این عامل در آمار مرگ و میر جهانی افزایش خواهد یافت.
بر اساس این مطالعات که ظرف ۱۰ سال اخیر در بحث آلودگی هوا و آسیبی که به بافت‌ها و اندام‌های مختلف بدن وارد می‌کند، نشان می‌دهد آلودگی هوا مقاومت بدن در برابر بیماری را کاهش می‌دهد و می‌تواند کارکرد سلول‌های دفاعی بدن را به ضد خود تبدیل کند. ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از ۵/ ۲ میکرون به‌عنوان عامل اصلی آلودگی هوا در تهران و سایر کلان‌شهر‌های کشور نیز این امکان را دارد که به بافت خونی شهروندان نفوذ کند و ضمن کاهش سطح مقاومت بدن در برابر بیماری‌ها، احتمال ابتلا به ناراحتی‌های تنفسی و ریوی به ویژه بیماری انسداد ریه را افزایش دهد و آمار سکته را بالا می‌برد.
از طرفی طی یک هفته گذشته همزمان با رکوردزنی وحشتناک مرگ و میر کرونایی بحث جهش ویروس کووید-۱۹ مطرح شد. با این حال به نظر می‌رسد مطرح‌کنندگان این فرضیه از عاملی که به احتمال زیاد در رکوردزنی جدید کرونا در کشور موثر بوده غفلت کرده‌اند. این عامل همان تشدید آلودگی هوا است که زمینه‌ساز انتقال ساده‌تر ویروس در سطح جامعه شده است. این غفلت از آلودگی هر سال در شش ماه دوم در تهران و اغلب کلان‌شهر‌ها رخ می‌دهد و سال گذشته نیز برای تهرانی‌ها دردسرساز شد.
بررسی «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد همزمان با افزایش مرگ و میر کرونا، شاخص کیفیت هوا نیز در روز‌های اخیر از محدوده سالم به ناسالم تنزل پیدا کرده و در روز‌های قرمز و فراقرمز کرونایی، کیفیت هوا نیز در وضعیت نارنجی (ناسالم برای گروه‌های حساس با شاخص بین ۱۰۰ تا ۱۵۰ واحد) قرار داشته و غلظت ریزذرات معلق که منشأ اصلی انتشار آن‌ها منابع متحرک (خودروها) هستند، در هوا افزایش یافته است.
کارشناسان محیط‌زیست می‌گویند هر واحد افزایش در غلظت آلاینده ذرات معلق در هوا، میزان تلفات کرونا را ۸ درصد افزایش می‌دهد. زمانی که غلظت این آلاینده زیر ۳۵ میکروگرم بر مترمکعب در شبانه‌روز است، شاخص زیر ۱۰۰ و هوا سالم است. اگر شاخص به ۱۵۰ واحد برسد و وضعیت اضطرار حاکم شود، این غلظت به ۶۵ واحد رسیده است؛ بنابراین در روز‌های اخیر که شاخص از ۱۰۰ واحد فراتر رفته بین ۱۱۰ تا ۱۲۵ واحد در نوسان بوده است، احتمالا غلظت آلاینده ذرات معلق بین ۱۰ تا ۱۵ واحد افزایش یافته و به همان نسبت بر میزان تلفات کرونا اثرگذاشته است.
امسال اولین رکورد ابتلای کرونا در ۱۶ فروردین ثبت شد و پس از آن در ۱۳ و ۱۷ تیر شمار مرگ و میر کرونایی به ترتیب به ۱۶۲ و ۲۰۰ نفر رسید و رکورد قبلی را شکست. همچنین در ۱۹ تیرماه تعداد فوت‌شدگان ناشی از کرونا در کشور به ۲۲۱ نفر رسید. پس از سپری شدن این دوره رکوردزنی تابستانی، در مهر ماه امسال بار دیگر وضعیت ابتلا به کرونا بحرانی شد و رکورد‌های تازه‌ای در میزان مرگ و میر ثبت شد؛ طوری که از ۱۶ مهر به بعد وضعیت فراقرمز در کشور حاکم شد. در این روز آمار مرگ و میر ناشی از کرونا ۲۳۹ نفر و در روز هفدهم مهر نیز ۲۳۰ نفر بوده است.
در بیستم مهرماه تعداد جان‌باختگان کرونا از این میزان هم فراتر رفت و به ۲۵۱ نفر رسید و در بیست و سومین روز از ماه جاری این رکورد هم شکسته شد و مرگ و میر کرونایی به ۲۷۹ نفر افزایش یافت. در روز‌های اخیر نیز تعداد جان باختگان ناشی از ویروس کووید-۱۹بیش از ۲۵۰ نفر بود. از طرفی از نیمه مهر ماه به بعد شمار مبتلایان روزانه نیز از زیر ۴هزار نفر در تابستان به بیش از ۴۳۰۰ نفر افزایش یافت که در نوع خود یک رکورد به شمار می‌آید. این آمار‌ها سبب شده موضوع «جهش» ویروس کرونا در کشور مطرح شود، اما از نسبت این رکورد‌ها با وضعیت آلودگی هوا غفلت شده است.
درست از نیمه مهر ماه به بعد که کرونا هر روز رکورد تازه‌ای از مرگ و میر و ابتلا ثبت کرد، همزمان شاخص کیفیت هوا نیز افزایش یافت و بر میزان غلظت آلاینده‌ها در جو تهران و سایر کلان‌شهر‌ها افزوده شد.
در روز بیستم مهر ماه که شمار مرگ و میر کرونایی ۲۵۱ نفر اعلام شد وضعیت هوای تهران نارنجی بود و با رسیدن شاخص به ۱۱۰، هوا برای شهروندان به خصوص گروه‌های حساس ناسالم شد. همچنین در ۲۳ مهرماه که رکورد ۲۷۹ جان باخته کرونا در کل کشور به ثبت رسید، شاخص کیفیت هوا در تهران که وزن بالایی در مرگ و میر کرونایی دارد، ۱۲۰ بود. همچنین شاخص در روز ۲۶ مهر که بیش از ۲۵۰ نفر جان خود را بر اثر ابتلا به کرونا در کشور از دست دادند، ۱۲۶ بوده است.
در هفته‌ای که گذشت بسیاری از کلان‌شهر‌های کشور نیز ایام نارنجی را پشت سر گذاشتند، طوری که در روز پیش از نگارش این گزارش شاخص کیفیت هوا در سمنان ۱۰۲، در خوزستان ۱۱۰، در اراک ۱۱۲، در کرج ۱۵۰ (مرز بین وضعیت نارنجی و قرمز) و در مشهد، یزد و اصفهان ۱۰۰ (در مرز تنزل کیفیت هوا از سالم به ناسالم) ثبت شده است.
البته وجود رابطه بین افزایش آمار مرگ و میر کرونا با تشدید آلودگی هوا اگرچه به وضوح قابل مشاهده است، اما به معنای اثرگذاری تنها یک عامل بر این وضعیت نیست و عوامل دیگری همچون عدم رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی، سفر‌های غیرضروری در تعطیلات و موضوعاتی از این قبیل نیز بر این موضوع اثرگذار بوده است. در عین حال به نظر می‌رسد کرونا با ذرات معلق آلاینده دوپینگ کرده و این امر به رکورد‌های تازه مرگ و میر منجر شده است.
در تابستان نیز ردپای قاتل معلق همزمان با اوج‌گیری کرونا مشهود است، اما در آن مقطع زمانی جنس این آلودگی معلق از نوع ذرات نبوده بلکه یک گاز آلاینده یعنی ازن بوده است. آن طور که اشاره شد در ۱۷ و ۱۹ تیر آمار فوت شدگان کرونا رکورد زد و دقیقا در همین ایام یعنی ۱۸ و ۱۹ تیر نیز هوای تهران به دلیل افزایش غلظت ازن آلوده‌تر شد؛ کما اینکه شاخص کیفیت هوا در این روز‌ها به واسطه آلاینده ازن به ترتیب به ۱۱۵ و ۱۱۹ واحد رسیده و هوا در وضعیت نارنجی بود. آلاینده ازن ناشی از ترکیب شیمیایی گاز‌های خروجی آلاینده خروجی از اگزوز خودروها از جمله دی‌اکسید نیتروژن و مونوکسید‌کربن با اکسیژن هوا است که در حضور تابش و حرارت آفتاب در روز‌های گرم رخ می‌دهد و به تولید آلاینده ثانویه دیگر یعنی گاز ازن منجر می‌شود.
همان طور که امسال هنوز رابطه معنادار افزایش مرگ و میر ناشی از کرونا با تشدید آلودگی هوا مورد توجه قرار نگرفته و از آن غفلت شده است، سال گذشته نیز این غفلت به شکل دیگری در همین ایام پاییز رخ داد. جنس غافلگیری پارسال این طور بود که متولیان امر تا زمانی که وضعیت هوا به نقطه «اضطرار» می‌رسید، تصمیمی اتخاذ نمی‌کردند و پس از اینکه وضعیت آسمان تهران قرمز می‌شد، نسبت به تعطیلی مدارس و اجرای طرح ترافیک از در منازل اقدام می‌کردند.
این تصمیمات گاهی آنقدر دقیقه نودی اتخاذ می‌شد که برخی از شهروندان عملا از آن مطلع نمی‌شدند و بازدارندگی لازم از تردد‌های غیرضروری صورت نمی‌گرفت. حتی بعضا تهران چند روز متوالی تعطیل می‌شد، اما تصمیمات تعطیلی یکباره اتخاذ نمی‌شد تا این فرصت به شهروندان داده شود که در صورت امکان این شهر آلوده را ترک و به خروج انباشت آلودگی در جو کمک کنند.
اکنون نیز با وقوع غفلت کرونایی، موضوع جهش ویروس به تنهایی و مستقل از تشدید آلودگی هوا دیده می‌شود و در نتیجه تصمیم موثری برای بهبود وضعیت در هر دو موضوع اتخاذ نمی‌شود. در پایتخت چهار متهم اصلی برای آلودگی هوا مطرح است که یکی از آن‌ها «طرح ترافیک» است. اگرچه پیش‌بینی تمهیداتی برای حمل و نقل ارزان شاغلانی که ناگزیر به سفر‌های هر روزه به مرکز شهر هستند، در شرایط شیوع کرونا یک امر ضروری است، اما این تصمیم اکنون در تهران به نحوی اجرا می‌شود که به تهرانگرد‌ها نیز مجوز آلوده‌سازی هوا را می‌دهد.
ماجرا از این قرار است که با توجه به تخفیف طرح ترافیک، هزینه عوارض تردد در محدوده مرکزی شهر در حال حاضر بر اساس نوع خودرو و معاینه فنی در بازه زمانی ۱۰:۳۰ تا ۱۴:۳۰ (غیراوج) رقمی بین ۸ تا ۱۶ هزار تومان است. این در حالی است که به‌طور میانگین هزینه سفر منزل تا محل کار در مرکز شهر به وسیله تاکسی‌های اینترنتی اکنون حدود ۲۲ هزار تومان است که البته در ساعات پیک افزایش محسوسی دارد. به این ترتیب سفر با خودروی شخصی در ساعات غیر اوج برای تهرانگرد‌ها بسیار ارزان و به صرفه است و همین موضوع به انجام سفر‌های غیرضروری دامن زده است.
این در حالی است که کارشناسان معتقدند هر امتیازی در طرح ترافیک فقط باید به سفر‌های ضروری اختصاص یابد و تهرانگرد‌ها نه تنها نباید از تخفیف استفاده کنند، بلکه باید ملزم به پرداخت بالاترین تعرفه ممکن شوند تا از تشدید آلودگی به واسطه حضور آن‌ها در سطح شهر پیشگیری شود. همچنین موضوع شناورسازی ساعت کار مشاغل مختلف، تجربه موفقی است که ضمن کاهش بار ترافیک، بر کاهش تولید گاز‌های آلاینده نیز اثرگذار است و می‌تواند هم تردد شاغلان را تسهیل کند و هم منجر به پیشگیری از دادن امتیاز ویژه به کسانی که سفر‌های غیرضروری انجام می‌دهند، شود.
متهم دوم آلودگی هوای تهران کیفیت بنزین است که چند وقت یکبار مطرح می‌شود. گفته می‌شود بخشی از بنزین توزیعی در جایگاه‌ها فاقد استاندارد لازم است و این موضوع به افزایش آلودگی هوا در مقاطعی از سال می‌انجامد. پایش دولت در این زمینه قطعا می‌تواند به بهبود کیفیت هوا منجر شود.
تغییر سوخت نیروگاه‌ها و کارخانه‌های تهران نیز سومین متهم آلاینده هوای پایتخت است. سال گذشته در مقاطعی این صنایع با توجه به محدودیت در مصرف گاز ناگزیر به مازوت سوزی شدند و همین موضوع نه تنها بر غلظت آلاینده‌ها در جو افزود، بلکه همزمان با این ایام بوی نامطبوعی نیز در سطح شهر منتشر شد. به این ترتیب مازوت به‌عنوان یکی از عوامل انتشار بوی بد در تهران مطرح شد، اما در نهایت این فرضیه هیچ گاه به‌طور قطع تایید یا رد نشد. طبیعی است برنامه‌ریزی برای جلوگیری از مازوت سوزی نیروگاه‌ها و صنایع مستقر در اطراف تهران از مواردی است که دولت می‌تواند به واسطه آن از شدت آلودگی هوا (با توجه به اثر آن بر افزایش ابتلا به کرونا) بکاهد.
موضوع وارونگی هوا ناشی از برودت نیز چهارمین متهم آلودگی هوای تهران است که هر سال مطرح می‌شود. البته درمورد آلودگی روز‌های اخیر بیش از اینکه موضوع برودت و وارونگی مطرح باشد، موضوع پایداری هوا و سرعت پایین باد که به‌طور میانگین حدود ۲ متر بر ثانیه بوده، زمینه‌ساز افزایش غلظت آلاینده‌ها شده است.
مقصود از وارونگی هوا این است که در ایام سرد سال زمین در ساعات شبانگاهی گرمای خود را از دست می‌دهد و از طرفی در روز لایه‌های بالایی جو تحت تاثیر تابش نور آفتاب گرم‌تر هستند.
در این شرایط چرخش هوای گرم و سرد در جو متوقف می‌شود با انباشت آلودگی در لایه‌های پایینی جو که هوای سنگین در آن‌ها راکد مانده روبه‌رو می‌شویم. این پدیده به تشدید غلظت آلاینده‌ها در جو در ایام سرد سال می‌انجامد.