اوضاع و احوال این روزهای بازار چاپ و نشر در خیابان انقلاب/کتاب فروشی‌ها در خطر انقراض!

- بازار نشر با شیوع ویروس کرونا و در پی آن برگزار نشدن نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به شکل فیزیکی، روز‌های سخت و بحرانی را پشت سر می‌گذارد، از طرفی کمک‌های وعده داده شده از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مبنی بر یارانه کاغذ و نظارت بر قیمت مواد اولیه و وام به ناشران نیز نتوانسته یخ‌های این حوزه را آب کند، بالا بودن قیمت مواد اولیه نشر خصوصا کاغذ همچنین چاپ و صحافی برای تهیه یک کتاب از یک سو و عدم تمایل جامعه به خرید کتاب از سوی دیگر وضعیت نشر را بسیار سخت و بغرنج کرده است.

 

گفت‌وگو با نویسندگان و ناشران و حتی متولیان و مسئولان حوزه نشر نشان می‌دهد که عوامل و دلایل متعددی پیش روی حوزه نشر قرار دارد که اجازه برون رفت از بحران‌های متعدد در این حوزه را نمی‌دهد، برای بررسی این موضوع خبرنگار گروه فرهنگی در یک گزارش میدانی برای پیگیری این موارد از سوی ناشران و کتاب فروشان به خیابان انقلاب رفته و این بار مشکلات عرصه ادبیات، چاپ و نشر را از زبان کتاب‌فروشان، انتشاراتی‌ها و مردم جویا شده است.

 

به محض ورود به پیاده‌رو خیابان انقلاب و گذر از یکی دو انتشاراتی وارد یک کتاب فروشی شدم و پس از اینکه موضوع وضعیت نشر و چاپ کتاب‌ها را مطرح کردم مسئول کتاب فروشی اینگونه پاسخم را داد: بازار نشر در شرایط خوبی قرار ندارد متاسفانه بیشتر ناشران، به فروشنده کتاب تبدیل شده‌اند بدین ترتیب فاتحه بسیاری از کتابفروشی‌ها خوانده شده، البته برخی از کتاب فروشی‌ها هم هستند که برنامه‌های خاصی در پیش گرفته‌اند و با ایجاد سایت و یا ایجاد محلی در فضای مجازی برای تبلیغ و معرفی کتاب‌ها رویکرد جدیدی را در پیش گرفته‌اند، این سایت‌ها مکانی برای ثبت سفارش و فضایی مناسب برای فروش و تحویل کتاب هستند، باید تاکید کرد همه آمار‌ها نشان می‌دهد که فروش کتاب‌های اینترنی بسیار رونق دارد و جامعه امروز به خرید اینترنتی روی آورده است به طوری که نیمی از کتب ناشران در فضای مجازی به فروش می‌رسد، این امر قطعا نشان می‌دهد ناشران بیشتر کتاب‌های خود را به صورت مجازی می‌فروشند.

 

وی در همین راستا ادامه داد: تیراژ‌ پایین کتاب به بخش فرهنگی ضربه می‌زند، البته در شرایط فعلی بازار نشر، این امر بسیار طبیعی است و نمی‌توان غیر از این انتظار داشت تیراژ‌های هزارتایی کتاب نسبت به جمعیت ۸۰ میلیونی از وجود عدم توازن میان عرضه و تقاضا خبر می‌دهد.

این کتاب فروش اشاره‌ای به وضعیت ناشران دولتی کرد و افزود: فعالیت ناشران دولتی در حوزه نشر در شرایط خوبی قرار دارد اما ناشران خصوصی وضعیت مناسبی ندارند، تعداد تیراژ‌ کتاب‌ها به صورت قابل توجهی کاهش یافته برخی از ناشران تیراژ کتابشان تنها به هزار و یا پانصد جلد رسیده است، این یک ترفند برای روز‌های مواجهه با تحریم‌های اقتصادی داخلی، مشکلات و آسیب‌های ناشی از نوسانات قیمت مواد اولیه است، البته تیراژ‌های پایین به نوعی مدیون تکنولوژی دیجیتال است که کار را برای ناشر راحت کرده و تیراژ‌ها را به حداقل رسانده است.

 

وی رویکرد ناشران و کتاب فروشان را در فضای مجازی مورد بررسی قرار داد و تاکید کرد: تکنولوژی فوایدی نیز برای چاپ‌های زیر زمین داشته که به مدد آن می‌توانند کتاب‌ها را بدون ممیزی و بدون تایید و اجازه ناشر یا مولف به چاپ برسانند این نوع فروش به نوعی بی احترامی به فرهنگ و حوزه نشر محسوب می‌شود، اما دشواری‌های اقتصادی پیش روی مخاطب و قیمت‌های ارزان و گول زننده کتاب توسط دستفروشان کنار خیابان به چاپ‌های زیر زمینی و غیر مجاز رونق داده است، البته بیشتر کتاب‌های منتشر شده در چاپ‌های زیر زمینی دارای غلط‌های املایی هستند، زیرا ویراستاری ضعیف و حتی در مواردی هیچ ویراستای روی آنان انجام نشده است. 

 

وی به عمده‌ترین دلایل رکود صنعت نشر اشاره و تصریح کرد: بی‌علاقگی مردم به فرهنگ کتاب و کتابخوانی مهم‌ترین بن‌بست حوزه نشر به حساب می‌آید این موضوع مهم قلمداد می‌شود زیرا چرخه تولید و خرید کتاب را تحت تاثیر قرار می دهد از سوی دیگر ناشران در چنین وضعیتی برای نشر، سرمایه‌ خود را در معرض خطر می‌بینند و دیگر تمایلی بر سرمایه گذاری ندارند از سوی دیگر متاسفانه با افزایش قیمت‌ها در همه حوزه‌های اقتصادی و کوچکتر شدن سبد خانواده، کتاب به عنوان کالای فرهنگی از لیست اقلام مهم و اولیه خانوار حذف شده است، این امر به فرهنگ کتاب و کتابخوانی نیز صدماتی جبران‌ناپذیر وارد کرده است. تدبیر برای رفع مشکلات فعالان عرصه نشر بر عهده متولیان امور فرهنگی است و باید در این زمینه رویکردی اثرگذار در نظر گرفته شود.

 

این فروشنده کتاب ابراز کرد: تسهیلات برای چاپ کتاب یکی از بهترین راهکاری‌هایی است که می‌توان به آن اشاره کرد: زیرا با افزایش قیمت کاغذ شرایط برای چاپ کتاب علاوه بر ناشران مخاطبان و حتی فروشندگان کتاب را هم با دشواری‌های فراوانی روبرو کرده است.گرانی کاغذ حتی بر تیراژ کتاب‌ها تاثیر گذاشته و باعث شده تا ناشران به تیراژهای پایین در چاپ هر نوبت از کتاب اقدام و چنانچه کتاب در بازار به فروش رفت آنگاه به چاپ‌های بعدی از کتاب اقدام کنند.

 

 

 

پس از اینکه از اولین کتاب فروشی بیرون آمدم به یک کتاب فروشی دیگر که کمی جلوتر بود نگاه کردم و داخل رفتم، فردی را دیدم که با دقت کتاب‌ها را از قفسه کتاب فروشی بیرون می‌کشید و پس از کمی مطالعات اولیه و نگاه به شناسنامه کتاب، قیمت‌های پشت جلد را چک می‌کرد سراغ او رفتم و پرسیدم چرا قیمت همه کتاب ها را چک می‌کنید این فرد پاسخ داد: افزایش قیمت کتاب بدون توجه به محتوای آنان مقوله‌ای مهم است و کار مخاطب را در خریداری کتاب سخت می‌کند. می‌خواهم امروز کتاب را خریداری کنم و آن را به عنوان یک هدیه به یک دوستم بدهم، اما محتوا‌ها جذاب نیستند و نسبت به قیمت کتاب چنگی به دل نمی‌زنند متاسفانه عموما کتاب‌ها در مورد روانشناسی و یا رمز و راز موفقیت منتشر می‌شوند، بیشتر قفسه‌ کتاب فروشی‌ها را کتاب‌های درسی و بخشی به کتاب‌های سطحی و غیر حرفه‌ای اختصاص یافته و در اکثر آثار توجهی به محتوا‌ نشده است و این امر سبب می‌شود به جای انتخاب کتاب به عنوان یک هدیه به فکر تهیه کالایی دیگر باشم.

 

پس گفت‌وگو با ان فرد از کتاب فروشی خارج شدم در یک فروشگاه دیگر کتاب با مادری که همراه پسرش برای خرید کتاب درسی به خیابان انقلاب آمده بود مواجه شدم، وی که برای خرید کتاب کمک درسی برای ففرزندش به خیابان انقلاب امده بود بیان کرد: من برای خریدن کتاب کمک درسی برای فرزندم به خیابان انقلاب آمده ام البته در نظر داشتم کتابی نیز برای خودم خریداری کنم، اما قیمت کتاب‌ها به صورت سرسام آوری بالا رفته در حالی که به مطالعه علاقمند هستم، اما با دیدن قیمت‌های جدید کتاب‌ها متعجب شدم این در حالی است که کتاب‌ها با کاغذ‌های بالکی منتشر شده اند و کیفیت چندانی هم ندارند.

 

 

کمی جلوتر رفتم و با فروشنده کتابی روبرو شدم که خود نویسنده بود، رنگ مو‌های سفیدش و چین‌های برجای مانده بر صورتش خبر از قدمت فعالیتش در حوزه کتاب دارد وارد مغازه شدم کتابفروشی تمیز و منظمی بود به نحوی که افراد را به خوبی جذب می‌کرد، در طول زمانی که ایستاده بودم و به عنوان کتاب‌ها نگاه می‌کردم، بودند افرادی که تک تک وارد مغازه می‌شدند و به دنبال کتاب‌های خاص و مد نظر خود سوالاتی را از فروشنده می‌پرسیدند در این میان چیدمان کتاب‌ها و قفسه‌ها نشان می‌داد طی سالیان گذشته رونق این کتاب فروشی بسیار خوب بوده است. 

پیرامون وضعیت نشر و توجه ناشران به بازگشت سرمایه با این نویسنده و کتاب فروش صحبت کردم او معتقد بود ناشران تنها بنگاه‌های اقتصادی هستند که در حوزه تولید فرهنگ و کتاب فعالیت می‌کنند پس تنها بازگشت سرمایه برای آنان در اولویت فعالیت‌های قرار می‌گیرد بنابراین برای رسیدن به اصل سرمایه و یا سود اتفاقاتی همانند نادیده گرفته شدن حق کتاب فروشان و یا نویسندگان رخ می‌دهد.

وی تاکید کرد: من کتاب‌های زیادی را تالیف کردم و عموما برای نشر آنان حق التالیف دریافت نمی کردم تا کتاب با قیمت‌ مناسب تری در اختیار مخاطب قرار بگیرد، اما کسانی که راه معاش خود را بر اساس نویسندگی بنا نهاده‌اند شرایط برای آنان سخت و دشوار است، چون درآمد حاصل از کتاب بسیار ناچیز و در عین حال به سختی به دستشان می رسد. 

 

وی رویکرد مسئوالان در قبال حوزه فرهنگ را مورد برسی قرار داد و اظهار کرد: اگرچه برنامه‌ها و تصمیاتی از سوی مسئولان برای مهار چالش‌های حوزه نشر و تولید فرهنگ مطرح شده اما عملا حرکت و یا برنامه‌ای برای دفاع از ناشران یا نویسندگان و کتابفروشان دیده نمی‌شود، عمده‌ترین و بزرگترین مشکل حوزه فرهنگ در قانون گذاری‌ها بوده متاسفانه قانونگذاری‌های انجام شده متعلق به زمان گذشته است، زمانی که فناوری امروز در جامعه رونق نیافته بود این عدم همخوانی قانون با فعالیت‌های و فناوری نوین خصوصا فضای مجازی عملا به سدی بزرگ پیش روی حوزه نشر بدل شده اگر قرار است تلاش ها بر این امر تمرکز یابد که  حمایت شکل گیرد باید صنف تمام حوزه تولید فرهنگ اعم از نویسندگان، ناشران و کتاب فروشان به قوانین روز مجهز شوند خصوصیات این قوانین قطعا شفافیت و دقیق بودن همچنین اجرای قوانین مناسب و کاربردی آنان باید باشد.

 

این نویسنده پیشنهاد داد: حمایت ضرورتی اجتناب ناپذیر برای حوزه فرهنگ و تولید و توزیع کتاب محسوب می‌شود در شرایطی که چالش‌های اقتصادی فراوان در کنار گسترش بی توجهی مخاطبان و دوری آنان از فضای کتاب و کتاب خوانی شکل گرفته حمایت از قشر فرهیخته چرخه تولید و توزیع کتاب بسیار مهم است.

 

وی تصریح کرد: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان متولی بخش فرهنگی موظف است تا حقوق فعالان عرصه فرهنگ را پیگیری و در این زمینه فرهنگ سازی کند اگر هر یک از ناشران و کتابفروشان حقوق خود را حفظ کنند قطعا شاهد رشد و تعالی فرهنگ کشور خواهیم بود.

 

 

این کتاب فروش که خود یک نویسنده است پیرامون شرایط نویسندگان ابراز کرد: من خود نویسنده هستم و چندین کتاب را تالیف کرده ام، اما به خاطر برخی شرایط تنها مالکیت معنوی این کتاب‌ها را دارم در حقیقت حقوق مادی آن به ناشر واگذار شده این مهم به خاطر پاره‌ای از رویداد‌ها بود البته ناشر هم تاکید داشت چنانچه حقوق مادی آن واگذار نشود حاضر به چاپ کتاب نخواهد بود.

 

وی به تیراژ ثبت شده در شناسنامه برخی کتاب‌ها اشاره و تاکید کرد: برخی از ناشران در شناسنامه کتاب تیراژ‌های بالا مانند ۲۵۰۰ را ثبت می‌کنند، اما تنها ۳۰۰ یا ۴۰۰ جلد از این کتاب را منتشر و در بازار توزیع می‌کنند این ناشران با یک تیر دو نشان می‌زنند از یک سو قیمت کالای تولید شده خود را کم می‌کنند از سوی دیگر هنگام محاسبه دستمزد نویسنده نیز هزینه‌های کمتر را تقبل می‌کنند با این حال تاکید دارم که این وضعیت در مورد تمام ناشران صِدق نمی‌کند و تنها تعداد ناشر انگشت شماری این اقدام را انجام می دهند.

 

این فروشنده و نویسنده کتاب پیرامون سیاست‌های اتخاذ شده توسط برخی ناشران در هنگام ارائه تخفیف کتاب ابراز کرد: برخی از ناشران تخفیف‌های بسیاری را بر روی کتاب‌های خود می‌گذارند در عین حال برای اینکه بتوانند هزینه‌های کتاب را فراهم کنند قیمت روی جلد کتاب را بسیار بالاتر از آنچه تولید کتاب می‌شود ثبت می‌کنند و بعد تخفیف ۵۰ درصد می‌زنند بدین ترتیب مخاطب را گمراه میکنند و در عین حال به سود خود دست می‌یابند و با این کار در قیمت کتاب نیز تا حدود دوگانگی ایجاد می‌کنند که این امر اصلا درست نیست.

 

کم کم مدت زمانی که برای روز اول تهیه گزارش میدانی از خیابان انقلاب تعیین کرده بودم رو به اتمام بود که با یک کتابفروش دیگر روبرو شدم، در پایان گزارش خود با نکات مهمی از سوی این کتاب فروش مواجه شدم که گفت: بارها مسئوالان برای بازید به این خیابان و یا حتی به مغازه من آمده‌اند اما تنها حاصل این گفت‌و‌گوها و بازرسی ها تنها وعده‌های عملی نشده بود که به ما داده شد، این امر نشان می دهد که کاری از مسئوالان فرهنگی ظاهرا ساخته نیست البته وعده‌هایی نیز که پیرامون دادن کاغذ یارانه ای به ناشران داده بودند جزو مواردی معدود بود که در سال گذشته انجام شد.