نگاهی به تاریخچه تئاتر دفاع مقدس در دهه هشتاد

- پس از پیروزی انقلاب اسلامی، گروهی از هنرمندان جوان پایه‌های جریانی را ریختند که به هنر انقلابی یا متعهد معروف شد. این هنرمندان تلاش داشتند تا مطالبات مردمی را در قالب هنر و متاثر از تعالیم اسلامی و تفکر انقلابی منعکس نمایند. با آغاز جنگ تحمیلی این تفکر با هنر دفاع مقدس در هم آمیخت و به مرور با نام هنر مقاومت خود را بروز داد.

ژانری که طی ۴۰ سال تلاش کرد تا گفتمان مقاومت را در میان مردم فرهنگسازی نماید. همزمان با چهل سالگی دفاع مقدس فرصت را مغتنم شمردیم تا گذری کوتاه داشته باشیم بر چهل سال فعالیت هنرمندان این ژانر اختصاصی که در سایه گفتمان مقاومت در کشور شکل گرفت:

تئاتر در دهه هشتاد

تئاتر دفاع مقدس که در دوران جنگ تحمیلی با اشکال مختلف در جامعه معرفی شد و به مرور زمان و در دهه ۷۰ دارای جریانی فکری و ساختاری نظام‌مند شده بود، در دهه هشتاد با وجود انتقادات قابل تاملی همچون نبود استراتژی مشخص، ضعف در نمایشنامه نویسی، عدم جذابیت موضوعات، تکراری بودن، عدم سرمایه گذاری، حمایت نامناسب و ... -از منظر کمی- حرکت رو به رشد خود را آغاز کرد و اگر افت و خیز‌های میانه دهه هشتاد بگذریم، مسئولان تلاش زیادی برای بهره گیری از هنرمندان خلاق و علاقه‌مند در مسیر خلق آثار ماندگار داشتند.

نمایش‌های مهم دفاع مقدس در دهه هشتاد

براساس آماری که مهدی حامد سقایئان در مقاله «ارزیابی کمی و کیفی تولید تئاتر دفاع مقدس در ایران» مطرح می‌کنند، تئاتر دفاع مقدس از آغاز دهه ۸۰ تا سال‌های پایانی با یک سیر صعودی روبرو بوده است.

از مهمترین نمایش‌هایی که در دهه ۸۰ به روی صحنه رفت، از خاک تا افلاک محمود فرهنگ بود که اول خرداد سال ۸۵ در تئاترشهر به روی صحنه رفت و عنوان پرمخاطب‌ترین نمایش دفاع مقدس را به خود اختصاص داد.

داستان این نمایش که از مضمونی الهام گرفته از سال‌های دفاع مقدس برخوردار است به قرار ملاقات تعدادی از رزمندگان و فرماندهان برای چهل سال بعد باز می‌گردد که هرکس تا چهل سال بعد زنده ماند در موعد مقرر به سرقرار که خاکریزی در یکی از مناطق عملیاتی است حاضر شود.

نمایش از خاک تا افلاک در طی ۴۳ اجرا میزبان ۲۳۶۸۸ تماشاگر بود. نمایش پچپچه‌های پشت خط نبرد اثر علیرضا نادری از دیگر آثار ماندگار در حوزه جنگ است که بار‌ها به دست خودش و دیگران اجرا شده و هم اکنون یکی از مهمترین و ماندگارترین نمایشنامه‌ها در پرداختن به موضوعی پیرامون جنگ شده است.

این نمایش که در جشنواره دانشجویی سال ۷۴ توسط علیرضا نادری به روی صحنه رفت و تعطیل شد، در سال ۱۳۸۰ بار دیگر توسط او در جشنواره فجر و در سال ۱۳۸۱ در تالار قشقایی به روی صحنه رفت. پچپچه‌های پشت خط نبرد همواره از آثار مخاطب پسند این دو دهه بوده است.

متولد ۱۳۶۱ از نیز می‌توان در زمره آثار مطرح دفاع مقدس در دهه ۸۰ قرار داد. نمایشی که در سال ۱۳۸۹ به کارگردانی پیام دهکردی تماشاخانه ایرانشهر رفت. این نمایش با وجودی که براساس آیین‌نامه اجرایی تماشاخانه ایرانشهر نمایش‌هایی که فروش مناسبی داشته و با استقبال چشمگیر تماشاگران مواجه شوند تا زمانی که تقاضای اجرا داشته باشند می‌توانند به‌کار خود ادامه دهند، اما به‌علت مخالفت با تمدید مجوز اجرا متوقف شد.

پاییز اثر نادر برهانی مرند در چهارسو، سه پاس از حیات طیبه نوجوانی نجیب زیبا به نویسندگی علیرضا نادری و کارگردانی علی یازرلو در سایه، چهار حکایت از چندین حکایت رحمان اثر علیرضا نادری در چهارسو، هزاردستان اثر مهرداد رایانی مخصوص در سایه، رعنا به نویسندگی حمیدرضا آذرنگ و کارگردانی سپیده نظری‌پور در سایه، شب‌مویه‌ها به نویسندگی نغمه ثمینی و کارگردانی کورش زارعی در قشقایی، تهران زیر بال فرشتگان به نویسندگی و کارگردان نادر برهانی مرند در چهارسو، برفراز برجک‌ها به نویسندگی محمدرضایی راد و کارگردانی رحیم نوروزی در مولوی، رقصی چنین کاری از محمدرضایی راد در مولوی، ۱۳۸۳، تندباد خیال کاری از اعظم بروجردی در مولوی، ۱۳۸۵، محرم زنده است، به نویسندگی و کارگردانی یعقوب صدیق جمالی در سایه، غم عشق کاری از نصرالله قادری، سایه، پسر کارون به نویسندگی هوشنگ هیهاوند و کارگردانی حسین مسافر آستانه در تالار وحدت، بهار سرخ کاری از هوشنگ هیهاوند و به کارگردانی حسین مسافر آستانه در تالار وحدت، ۱۳۸۰، مهمان سرزمین خواب به نویسندگی چیستا یثربی و کارگردانی آرش سهرابی در تالار سنگلج از دیگر آثار این دوره ده ساله است.

فراز و فرود‌های یک یادواره بزرگ

مهمترین و بزرگترین رویداد تئاتری در ژانر دفاع مقدس یادواره دفاع مقدس پرچه مسیر خوبی را طی می‌کرد، اما در دهه هشتاد دچار فراز و نشیب‌های زیادی شد تا آنجا که در مقطعی اعتمادها، دلگرمی‌ها و انتظار‌ها را از بین برد.

یادواره سراسری تئاتر دفاع مقدس که در دهه هفتاد با نظم خاصی حرکت می‌کرد، در دهه هشتاد نیز شروع خوبی داشت و هشتیمن دوره خود در ۲۹ اردیبهشت الی ۴ خرداد ۱۳۸۰ در تهران برگزار کرد.

در این دوره که علاوه بر ۶ بخش صحنه‏، نوجوان، خیابانی، تعزیه، ویژه‏ی نیرو‌های نظامی و انتظامی، میهمان، نمایش تلویزیونی، بخشی نیز به تئاتر عروسکی اختصاص یافت ۷۰۰ نمایشنامه به دبیرخانه ارسال شد.

یکسال بعد، برنامه ریزان تئاتر دفاع مقدس بار دیگر عنوان جشنواره را بر این رویداد نمایشی گذاشتند. در این دوره با وجود حذف ۳ بخش تعزیه، ویژه‏ نیرو‌های نظامی و انتظامی و میهمان، ۷۴۷ نمایشنامه در ۴ بخش صحنه‏، نوجوان، خیابانی نمایش تلویزیونی به دبیرخانه ارسال شد.

جشنواره که مسیر خود را پیدا کرده و مشتاقان هنری زیادی را به سمت خود کشیده بود، با افزایش تقاضاها، دهمین دوره را در دو مرحله، ابتدا به صورت منطقه‌ای و سپس سراسری برگزار کرد تا گروه‌های نمایشی برگزیده پس از طی یک مسیر رقابتی، برای جشنواره انتخاب شوند.

با آغاز یازدهمین دوره، حسین مسافر آستانه پس سال‌ها تلاش در مسیر ارتقای کیفی و کمی جشنواره، جای خود را به محمد جمال پور داد. هرچند محمد جمال پور نیز خیلی زود از دبیری جشنواره کنار رفت تا قرعه به نام سید محمد علوی بیفتد.

در این دوره ۱۰۱۳ اثر به دبیرخانه ارسال شد که پس از بازخوانی، در تهران و سه شهرستان ارومیه، کرمان و همدان به رقابت پرداختند.

در پایان این دوره به بعد، زمزمه تعطیلی جشنواره به گوش رسید. اخباری که در نهایت با اطلاعیه بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس به واقعیت پیوست. این بنیاد در تاریخ ۱۶ اسفند ۱۳۸۳ طی اطلاعیه‌ای نسبتاً بلند، با اعلام تعطیلی این جشنواره، غنی‌سازی متون نمایشی، آشناسازی هنرمندان با حقایق جبهه و واقعیات دوران دفاع مقدس، تقویت گروه‌های نمایشی استان‌ها، رشد گروه‌های نمایشی بسیج و دانش‌آموزی و رفع تبعیض و نابرابری را از دلایل توقف برگزار این جشنواره عنوان کرد.

جشنواره تئاتر دفاع مقدس دو سال در سکوت به سر برد و گرچه امید آن می‌رفت که با احیایی که در سال ۱۳۸۶ با تلاش سعید کشن فلاح انجام داد، بقا یابد، اما پس از دوازدهمین دوره خود، عطایش را به لقایش بخشید.

این جشنواره تا ۱۳۹۰ برگزار نشد و در همان سال با عنوان جدید «جشنواره سراسری تئاتر مقاومت» بار دیگر رونمایی شد.

فتح خرمشهر پله پله تا اوج

جشنواره فتح خرمشهر که از سال ۷۷ به صورت خودجوش توسط هنرمندان خرمشهر شروع شده بود و در آخرین دوره دهه ۷۰ به تدبیر مسئولان استانی و حمایت متولیان تئاتر استان، رنگ و بوی استانی به خود گرفته بود، در سال ۱۳۸۴ نیز پس از رفع کاستی ها، پا را فراتر گذاشت و این بار سایر منطق درگیر در جنگ را نیز تحت پوشش قرار داد و در هشتمین دوره این جشنواره هنرمندان استان‌های مرزی خوزستان، ایلام، کرمانشاه، کردستان و آذربایجان غربی امکان حضور یافتند.

مسئولان برگزاری جشنواره فتح خرمشهر که تمام تلاششان محکم کردن زیرساخت‌های برگزاری بود، در سال ۸۶ خیز سوم خود را اینبار به سمت ملی شدن برداشت.

در این جشنواره –دهمین- که با عنوان جشنواره تئاتر ملی مقاومت ـ فتح خرمشهر از ۳ تا ۷ خرداد ۸۶ به دبیری حسین ذوالفقاری برگزار شد، نمایش‌هایی از استان‌های هرمزگان، خوزستان، ایلام، آذربایجان غربی، کرمانشاه و خرمشهر به بخش نهایی راه یافتند.

پس از این حضور موفق، در سال ۱۳۸۷ به پیشنهاد اداره کل هنر‌های نمایشی، دبیرخانه به تهران منتقل و جشنواره یازدهم با ارسال فراخوانی به سراسر کشور آغاز شد.

رشد سریع جشنواره باعث شد تا در دوازدهمین جشنواره سراسری تئاتر مقاومت ـ فتح خرمشهر زمزمه‌های بین المللی شدن آن به گوش رسد. حتی عباس بسی خاسته مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان خوزستان و دبیر جشنواره نیز در مصاحبه‌ای از ارسال نمایش‌هایی از لبنان، ترکیه، کردستان عراق، انگلیس، افغانستان و فلسطین به جشنواره خبر داد. هرچند در نهایت به دلیل کیفیت پایین آثار، به نمایش‌های داخلی بسنده شد.

مدیران اجرایی جشنواره تئاتر فتح خرمشهر که چشم انداز بین المللی شدن را در سر می‌پروراندند در دوازدهمین دوره به این نتیجه رسیدند که هنوز پیکره کار آنقدر تنومند نشده که بتواند نظر هنرمندان مطرح جهان را به سمت خود جلب کند به همین دلیل سیزدهمین دوره جشنواره نیز همچنان در سطح ملی باقی ماند و طی یک دهه خود را به کشور معرفی کردند.

سایر جشنواره‌های دهه ۸۰

در کنار این دوجشنواره مهم دفاع مقدس که همچنان سیر صعودی دارند، دهه ۸۰ مملو از جشنواره‌های استانی، منطقه‌ای و سراسری بود که در زیر به بخشی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

جشنواره لاله‌های سرخ اندیمشک

یکی دیگر از جشنواره‌های مهم حوزه دفاع مقدش که از اوایل دهه ۷۰ به همت هنرمندان این خطه برگزار شد، لاله‌های سرخ بود. این جشنواره که با هدف نکوداشت یاد و خاطره شهدای بمباران هوایی ۴ آذر ۱۳۶۵ شهرستان اندیمشک –طولانی‌ترین بمباران هوایی تاریخ در یک شهر- که به عنوان روز مقاومت و پایمردی مردم این شهرستان نامگذاری شده، از سال ۱۳۷۱ شروع شد.

جشنواره‌های لاله‌های سرخ پس از مدتی در سطح منطقه‌ای میزبان هنرمندان شد و علاقه‌مندان استان‌های زاگرس نشین کشور شامل اصفهان، ایلام، بوشهر، چهارمحال و بختیاری، خوزستان، فارس، کردستان، کرمانشاه، کهگیلویه و ‏بویر احمد، لرستان، مرکزی و همدان برگزار می‌شد، طی دهه ۸۰ همه ساله و بدون وقفه پیش رفت و جایگاه ویژه‌ای را میان هنرمندان باز کرد.

جشنواره سراسری تئاتر بسیج

جشنواره سراسری تئاتر بسیج یکی دیگر از جشنواره‌های فعال تئاتری دهه ۸۰ است که به همت معاونت فرهنگی نیروی مقاومت بسیج و با هدف معرفی حضور هنرمندان و گروه‌های تئاتری بسیج در عرصه‌های فرهنگ وهنرجامعه، انتقال وتبادل تجربیات وتعامل سازنده بین هنرمندان و رقابت سالم میان آنها، حفظ انسجام وسازمان دهی هنرمندان بسیجی، تربیت وپرورش هنرمندان کارآمد در راستای تاثیرگذاری بر فرهنگ عمومی جامعه و غنی سازی و استفاده بهینه از اوقات فراغت بسیج برگزار شد.

این جشنواره که نقطه اوج خود را در دهه هشتاد سپری کرد تا سال ۸۹، همه ساله برگزار شد.

جشنواره تئاتر مرصاد

در سال ۱۳۸۶ و همزمان با ایام عملیات غرور آفرین مرصاد، هنرمندان تئاتر استان کرمانشاه به منظور گرامیداشت یاد وخاطره شهدای این عملیات نخستین جشنواره تئاتر استانی مرصاد را در اسلام آباد غرب برگزار کردند.

این جشنواره که با حضور گروه‌هایی از اسلام آباد غرب، کرمانشاه، هرسین و کنگاور برگزار شد تا سال ۸۹ در سطح استان باقی ماند.

در این سال با تدبیر مسئولان جشنواره مرصاد به صورت منطقه‌ای و با حضور استان‌های کرمانشاه‏، ایلام، لرستان، کردستان و همدان در استان کرمانشاه شهرستان اسلام‌آباد غرب برگزار گردید.

جشنواره تئاتر ایثار

در سال ۱۳۸۷ بنیاد شهید و امور ایثارگران در اقدامی ارزشمند، نخستین جشنواره تئاتر ایثار را با هدف پاسداشت و گرامیداشت نام و یاد شهیدان بزرگوار و اشاعه فرهنگ ایثار و شهادت برگزار کرد.

این جشنواره که در دهه ۸۰ دو بار طی سال‌های ۸۸ و ۸۹ نیز تکرار شد و در دهه ۹۰ با افت و خیز همراه گردید.

جشنواره تئاتر کودک و نوجوان ایثار

جشنواره سراسری تئاتر کودک و نوجوان ایثار از دیگر برنامه‌های دهه ۸۰ بود که یکسال پس از جشنواره تئاتر ایثار به همت بنیاد شهید و امورایثارگران در کرمانشاه برگزار شد.

در این جشنواره که فقط یکبار در سال ۸۸ به اجرا در آمد و پس از آن در زیر مجموعه تئاتر ایثار به عنوان یک بخش مجزا تعریف شد، از بین ۱۲۰ اثر رسیده به دبیرخانه جشنواره ۳۰ اثر به مرحله بازبینی راه یافت که در نهایت ۱۲ اثر نمایشی برای اجرای نهایی انتخاب شدند.

پرده خوانی آزادگان

یکی دیگر از اقدامات هنری دهه ۸۰، پرده خوانی آزادگان برای نخستین بار در تاریخ پرده خوانی و نقالی بود که توسط محسن میرزاعلی در نخستین همایش تئاتر خیابانی «فصل رهایی» از۲۵ تا۲۷ مردادماه ۱۳۸۹ رونمایی شد.

در این پرده خوانی که با محوریت دوران اسارت در دوران دفاع مقدس و بازگشت آزادگان به میهن طراحی شده بود، محسن میرزاعلی پرده‌ای از داستان اسارت آزادگان دفاع مقدس را روایت کرد.

گزارش از علی رحیمی