شهریار عباسی: پای دلالان به حوزه نشر هم باز شد/بازار کتاب‌های زیرزمینی داغ است

- تولید کتاب در طی سالهای اخیر کاهش یافته و نویسندگان نیز نسبت به نگارش کم کارتر شده‌اند گفت و گو با این قشر فرهیخته بیانگر این امر است که آنها دلایل متعددی از جمله دستمزدهای کم نویسندگان را یکی از عوامل تاثیرگذار بر زندگی نویسنده می‌دانند و نگارش را در درجه دوم اهمیت فعالیتهای خود قرار می دهند، از سوی دیگر برخی نویسندگان نیز تیراژهای کم را عاملی مهم در دلسرد شدن نویسنده می‌دانند، برخی دیگر نیز عدم توزیع و تبلیغ مناسب را زمینه ساز بی‌اطلاعی جامعه از وجود کتاب‌های ارزشمند به حساب می‌آورند و در عین حال عاملی برای عدم افزایش سرانه مطالعه و دیده نشدن کتاب هایشان قلمداد می‌کنند لذا آنها ترجیح می‌دهند به فعالیت‌های دیگری بپردازند. 

در هر حال آنچه مشخص است بالا رفتن قیمت مواد اولیه در نشر و چاپ کتاب همچنین قیمت‌های سر سام آور کاغذ در بازار برای تولید کتاب عاملی بوده که به رکود بیشتر حوزه نشر کمک فراوانی کرده و شرایط نا‌مناسب دستمزدها و قرار دادها عاملی دیگر بر بی رغبتی نویسندگان محسوب می‌شود. عدم توجه مسئولان به تدوین برنامه های کارساز در جهت سهولت فعالیت نویسندگان موضوعی است از سوی اکثریت نویسندگان مورد تاکید قرار می‌گیرد و قطعاً عاملی اثرگذار بر حوزه نشر و تولید کتاب‌های با کیفیت محسوب می شود. 

حقوق کپی رایت نیز عاملی دیگر برای ناراحتی و نگرانی نویسندگان محسوب می‌شود نادیده گرفتن حقوق نویسنده چه از سوی ناشر و چه از سوی حوزه های مختلف فرهنگی سبب شده نویسندگان تنها برای دل خود به نوشتن بپردازند و توجه به نیاز جامعه نداشته باشند به هر حال بررسی آسیب در حوزه نگارش و هر گونه بی توجهی به نویسندگان و تولید کنندگان در کم و کیف آثار تولید شده تاثیر بسزایی دارد. به همین بهانه به سراغ شهریار عباسی نویسنده کتاب رفته و به بررسی موضوعات ذکر شده پرداخته است که در ادامه خواهید خواند:

***رکورد کرونایی

شهریار عباسی در گفت‌وگو با پیرامون مشکلات این روزهای نویسندگان گفت: چالش‌‌ها و رکود اقتصادی نشات گرفته از بیماری کرونا دست به دست هم داده و حوزه فرهنگ خصوصا نویسندگان را بی نصیب نگذاشته است، مدت ها است که حوزه فرهنگ کم رمق عمل می‌کند این امر ناشی از افزایش قیمت کاغذ و بالا رفتن هزینه‌های سنگین انتشار کتاب است البته مشکلات متعددی در این زمینه وجود دارد.

عباسی پیرامون حمایت و اهمیت به نویسندگان به عنوان قشر فرهیخته تاکید کرد: حمایت یکی از مهمترین ضروریات عرصه نویسندگی و حوزه فرهنگ محسوب می‌شود، لذا حمایت از نویسندگان امری مهم و لازم بوده که تا حدود زیادی مورد بی توجهی قرار گرفته است، بعد از انقلاب اسلامی کمیته فیلم ایرانی حمایتی ارزنده از تولیدات فیلم‌های داخلی را در پیش گرفت و زمینه‌ای خوب را فراهم کرد که به واسطه آن سینمایی ایران در اختیار فیلم ایرانی قرار بگیرد تا مخاطب سراغ فیلم‌های خارجی نرود این حمایت توسعه و رشد فیلم ایرانی را در بر داشت، نویسندگان نیز به چنین رویکردی نیازدارند تا از کتاب‌های ایرانی حمایت شود.

وی در مورد وضعیت کتاب‌های داستانی ابراز کرد: متاسفانه داستان‌های ایرانی دچار تکرار شده همین تکرار سبب شده است تا ناشران به کار‌های ترجمه روی بیاورند از سوی دیگر ترجمه منافع بهتری را برای ناشر در بردارد، زیرا در این شرایط ناشر با پرداخت حق ترجمه آن هم تنها برای یکبار، هزینه خواهد کرد و پس از آن از کتاب در طی طولانی مدت سود خواهد برد زیرا کتاب را بار‌ها منتشر و منافع اقتصادی بسیاری را جدب می‌کند این قطعاً برای یک ناشر ارزشمندتر از چاپ کتاب داستان‌های ایرانی است.

***کپی رایت قانون بی قانون‌ها 

برگزیده جایزه ادبی جلال برای رمان «دختر لوتی» ابراز کرد: از آنجا که حقوق کپی رایت برای کتاب‌های خارجی در نظر گرفته نمی‌شود بسیاری از کتاب‌های پرفروش جهان در ایران بدون این که نویسنده از آن خبر داشته باشد منتشر شده و به چاپ‌های متعدد می‌رسند، این در حالی است که اگر از نویسنده داخلی حمایت شود قطعاً می‌تواند بسیار قوی‌تر در عرصه‌های جهانی و حتی در عرصه‌های بازار کتاب داخلی حضور پیدا کند البته باید این موضوع را در نظر داشت که جامعه ما نسبت به کتاب و کتابخوانی فرهنگ ضعیفی دارد و مورد حمایت مخاطبان قرار نمی‌گیرد لذا عموما نویسنده دیده نمی‌شود از سوی دیگر فرهنگ سازی برای احترام به حقوق نویسنده و ناشر از جمله مهمترین اموری است که عموما در نظر گرفته نمی‌شود.

عباسی بار دیگر با گلایه‌ای از عدم رعایت قانون کپی رایت اظهار کرد: متاسفانه این روز‌ها حقوق نویسندگان به راحتی پایمال می‌شود این مهم در حوزه کپی‌رایت به خوبی دیده و تدبیری نیز برای آن اندیشیده نشده است در عین حال بازار کتاب‌های زیر زمینی داغ شده، شاهد این هستیم که نویسنده پس از مدت‌ها تلاش و ناشر پس از سرمایه‌گذاری با هزینه‌ای هنگفت برای کتابی که مورد استقبال مخاطب قرار گرفته به ناگه با حضور کتاب به قیمت‌های پایین‌تر در بساط دستفروش‌های کنار خیابان مواجه می‌شوند، برای این افراد قوانین بازدارنده وجود ندارد و این ضرر فراوانی را به ناشر و نویسنده می‌رساند، متاسفانه بازار کتاب رها شده است و قدرت رقابت در بازار جهانی را ندارد.

***هم افزایی برای معرفی کتاب

نویسنده کتاب «سایه‌های بلند» نگاهی نیز به مشکلات حوزه نشر و ناشران داشت و اظهار کرد: ناشران در حقیقت بنگاه‌داران اقتصادی در حوزه انتشار و تولید کتاب هستند لذا نمی‌توان از آنان انتظار داشت که با چاپ کتاب‌های ایرانی سود‌های هنگفت در حوزه کتاب‌های ترجمه شده خارجی را از دست بدهند لذا در اینجا حضور و تدبیر مسئولان فرهنگی بسیار کارساز خواهد بود آنان با تدوین برنامه‌های کاربردی و راهگشا می‌توانند به حمایت از نویسنده و در عین حال حوزه نشر بپردازند، برای اینکار برنامه‌های متعدد و راهکار‌های متفاوت و کارگشای فراوانی وجود دارد، به طور مثال می‌توانند از تبلیغات در سطح شهر با بیلبورد‌های بزرگ استفاده کرده و به معرفی و تبلیغ کتاب‌های ایرانی و یا کتاب‌های مولفان ایرانی بپردازند این امر با هم افزایی و همکاری ارگان‌های مختلفی که از بودجه‌های فرهنگی استفاده می‌کنند امکان پذیر و بسیار تاثیر گذار است.

وی در مورد سرانه مطالعه در ابراز کرد: افراد کتاب می‌خوانند تا علاوه بر اینکه سر گرم شوند اطلاعات بسیاری را دریافت کنند این شیوه در گذشته و حدود دهه ۶۰ تا ۷۰ رواج داشت در آن زمان کتاب ترجمه شده هرگز رقیب مولفان داخلی نبود تعداد کتاب‌های ترجمه شده بسیار کم و تلویزیون بسیار کم و فضای مجازی اصلا وجود نداشت، تعداد کسانی که مخاطب این جعبه جادویی بودند محدود بود؛ در آن زمان خبری از ماهواره و فضای مجازی نبود، اما امروز خود سینما و فیلم‌ها به عنوان رقیبان سر سخت کتاب مطرح هستند فضای مجازی دیگر زمانی برای مطالعه و کتاب خوانی نمی‌گذارد.

*** ابتذال فکری

وی پیرامون علل پرداخت مردم به مطالعه در دهه ۶۰ تا ۷۰ اظهار کرد: در ده ۶۰ تا ۷۰ نوعی فرهنگ آرمانگرایی در جامعه گسترش یافته بود افراد تشنه اطلاعات بودند لذا ادبیات و کتاب نیز مورد توجه بود نویسنده و کتاب جایگاه و شخصیتی خاص و ارزنده در نظر مردم داشت نویسندگی نیز حرفه‌ای جذاب و فعالیتی خاص محسوب می‌شد، اما امروز شاهد نوعی خستگی و دلزدگی در جامعه به دلیل حجم بالای اطلاعات هستیم. مشکلات اقتصادی، عدم تمایل مردم به مطالعه بر دشواری‌های حوزه نشر افزوده است. دیگر کتاب و نویسنده اهمیت ندارند افراد عموما ترجیح می‌دهند از خبر‌های دم دستی که به آسانی در اختیار آنان قرار داده شده استفاده کنند همین امر سبب شده اذهان عمومی به سوی فضای فکری مبتذل بیشتر تمایل پیدا کند همچنین شاهد حرکت فرهنگ به سوی نوعی سطحی نگری و ابتذال باشیم.

عباسی پیرامون کم رنگ شدن نویسندگان در عرصه اجتماعی اشاره و بیان کرد: تعداد نویسندگان زیاد شده از سوی دیگر تعداد کتاب‌هایی منتشر شده نیز بیشتر شده است. نویسندگان شاخص دیگر همانند گذشته شناخته نمی‌شوند و البته این امر به معنای کم کاری و یا کیفیت پایین کتاب‌ها نیست شاید علت را باید در عدم شناخت مردم از کتاب‌های خوب جستجو کرد.

نویسنده کتاب «هتل کمو» با اشاره به مشکلات نویسندگان بیان کرد: فعالیت برای نویسندگان جوان نیز دشواری‌های خاص خود را دارد، زیرا آن‌ها برای پیدا کردن ناشران خوب باید به جستجو بپردازند از سوی دیگر ناشران نیز دیگر برای نویسندگان احترام قائل نیستند زمانی نشر و نویسنده معنایی بلندی داشت، اما امروز دیگر خبری از این احترام‌ها نیست در عین حال حقوق اولیه نویسنده نیز پرداخت نمی‌شود و یا با وقفه‌های طولانی مدت درصدی کم از سود کتاب به آنان تعلق می‌گیرد.

***دلالی در بازار کتاب

وی به دلالی در حوزه کتاب اشاره و بیان کرد: دستمزد نویسندگان بسیار ناچیز است و تنها ۱۰ تا ۱۵ درصد از قیمت پشت کتاب را از آن خود می‌کند، اما توزیع کنندگان کتاب ۲۵ تا ۴۰ درصد قیمت پشت کتاب را از ناشران می‌خواهند این به نوعی دلالی در حوزه کتاب و نشر محسوب می‌شود. این افراد دلالی‌ها را بدون هیچ نظارت و توجهی انجام می‌دهند و بیشترین دریافت‌ها را از تولید کتاب کسب می کنند، ناشران نیز برای اینکه کتاب‌ها دیده شود و به دست مخاطب برسد مجبور می‌شوند این درصد‌ها را قبول کنند در این میان نویسنده و بعد ناشران هستند که بیشترین ضرر را متحمل می‌شوند البته باید گفت، برخی از قرار داد‌هایی که بین نویسنده و ناشران شکل می‌گیرد همانند قرار داد ترکمن چای است.

*** قرار داد به سبک ترکمن چای

عباسی پیرامون قرار داد‌های نویسندگان تاکید کرد: در این قرار داد‌ها دست نویسنده در تعیین بند‌های قرارداد بسته است و در بسیاری از موارد چاره‌ای جز پذیرفتن قرارداد و بند‌هایی که منفعتی برایش ندارد نیست، اگر یک ناشر اقدام به چاپ‌های متعدد کتاب بدون پرداخت حق التالیف به نویسنده نکند، نمی تواند از او شکایت کرد.

نویسنده کتاب «زنی پنهان در میان واژه‌ها» انتشار کتاب‌های الکترونیک و صوتی را چندان به نفع نویسندگان ندانست و تصریح کرد: عموما انتشار کتاب‌هایی که به صورت الکترونیک و یا صوتی منتشر می‌شوند منفعتی برای نویسنده در بر ندارند، زیرا ناشر حق انتشار بابت کتاب در فضای مجازی و یا به صورت صوتی به نویسنده نمی‌دهد بیشترین منافع این کتاب‌ها در جیب ناشر می‌رود البته باید در نظر داشت که ممکن است در آینده کتاب‌های چاپی از بین بروند، زیرا فناوری سبب خواهد شد که تحولات متعددی پیش‌روی حوزه نشر و نویسندگی قرار بگیرد بدین ترتیب ضروری است تا حقوق نویسندگان هرچه زودتر تدوین و به معرض اجرا گذاشته شود.

وی پیرامون اجرای قوانین حمایتی از نویسندگان ابراز کرد: حمایت از نویسندگان و حوزه نشر بر عهده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌باشد، زیرا ساز و کار‌ها و ابزار اجرای قانون توسط این مجموعه برای نویسندگان قابل اجراست بدین ترتیب لازم است تا وزارت ارشاد تدابیر لازم برای ایجاد شرایط مناسب و فراهم کردن شرایط و منابعی برای نویسنده را در نظر بگیرد البته نقش نهاد‌های دیگر همانند رادیو و تلویزیون و شهرداری‌ در تبلیغ و معرفی کتاب و آثار فرهنگی به مردم بسیار مهم و موثر است تدوین قانونی که منافع نویسنده را در بر داشته باشد باید از سوی همه نهاد‌ها و وزارت خانه‌ها و یا دستگاه‌های مرتبط با هماهنگی و همراهی اجرا شود و در این صورت افرادی به‌عنوان خودی و یا افراد دیگر با عنوان نخودی در نظر گرفته نشوند.

***نقش مجلس در تصویب قانون حامی نویسندگان 

عباسی نقش مجلس در تصویب قوانین اثرگذار بر حوزه نویسندگی را مهم دانست و اظهار کرد: مسئولین فرهنگی به عنوان مدیران حوزه‌ای  اثرگذار و موثر در تدوین و تبیین قوانین حمایتی از نویسنده و حوزه نشر محسوب می شوند، از سوی دیگر حمایت مسئولین فرهنگی به عنوان حامی نویسندگان در اجرای قوانین و حفظ حقوق مولف نقشی تاثیر گذار دارد بدین ترتیب اجرای برنامه‌های که بتواند مهر خاتمه برتولید کتاب‌های زیرزمینی داشته باشد بسیار مهم است، اما همه این موارد نیاز به توجهی ویژه برای صنف نویسندگان دارد افرادی که خواهان حمایت هستند نباید درگیر پروسه کاغذ بازی‌های اداری شوند و به صورت مستقیم به دادخواست آنان رسیدگی شود.

وی یکی از علل ضعف حوزه نویسندگی را عدم وجود صنفی قوی و موثر در حمایت از حقوق نویسنده دانست و تاکید کرد: متاسفانه نویسندگان صنفی قوی و راهگشا ندارند، همین امر سبب شده تا تضعیف شوند اگر صنفی قوی برای نویسندگان وجود داشته باشد قطعاً به پیگیری حقوق نویسندگان پرداخته و ضمن تدوین و تبیین قوانین تاثیر گذار و چکش کاری با اصلاح بسیاری از امور نویسندگان می‌تواند شرایط خوبی را برای آنان فراهم کند.

عباسی لزوم تعامل بین بخش خصوصی و دولتی را مهم و تاثیرگذار دانست و خاطرنشان کرد: اگر صنفی برای نویسندگان شکل می‌گیرد باید همواره صنفی باشد که دولت آن را پذیرفته باشد و صنف نیز بتواند حمایت خود را با ارائه برنامه‌های راهبردی به اجرا بگذارد.

شهریار عباسی در گفت‌وگو با پیرامون سرانه مطالعه کشور گفت: تحقیقات و پژوهش‌های موجود در کشور پیرامون تولید و توزیع همچنین مطالعه کتاب به صورت دقیق انجام نمی‌شود لذا نمی‌توان برآوردی درست از اتفاقات فرهنگی داشت و از سوی دیگر نمی‌توان برنامه ریزی درست و اجرایی انجام داد، قطعا به دست آوردن نتایج مثبت و افزایش سرانه مطالعه کشور پیش از هر نوع برنامه ریزی نیازمند آمار‌های دقیق و پژوهش‌های میدانی است.

وی در مورد تولید کتاب‌ها ابراز کرد: برخی معتقدند تعداد تولید کتاب کم شده، اما من معتقد هستم که تعداد کتاب‌هایی که سال‌های اخیر تولید شده بسیار بیشتر از دو تا سه دهه اخیر است، ممکن تیراژ کتاب‌ها کاهش یافته باشد، اما در حقیقت تعداد مولفان و کتاب‌های تولید شده بسیار زیاد شده است.

عباسی به آمار رسمی که از سوی خانه کتاب ارائه شده اشاره و تاکید کرد: بر اساس آخرین آماری که از سوی خانه کتاب پیرامون میزان انتشار کتاب مطرح شده بر این مهم تاکید دارد که در طی سال‌های اخیر شاهد افزایش تعداد کتاب‌های منتشر شده هستیم، اما پیرامون کیفیت کتاب‌ها نیازمند بررسی و پژوهش‌های علمی همچنان پایش اساسی صورت نگرفته است.

وی به اتفاقات شکل گرفته در حوزه ادبیات داستانی اشاره و تاکید کرد: در حوزه ادبیات داستانی شاهد به وجود آمدن پاره‌ای مشکلات هستیم، ناشران عمومی گرایشی به چاپ داستان‌های ایرانی ندارند و در عین حال اثر ترجمه را بیشتر می‌پسندند زیرا منافع بیشتری را برای آنان در بر دارد، از سوی دیگر افزایش قیمت کاغذ و مشکلات ناشی از آن تاثیری منفی را بر حوزه ادبیات داستانی و نویسندگان داشته است، عدم وجود برنامه ریزی‌های مدون سبب شده تا ادبیات داستانی ایرانی حضوری کمرنگ نسبت به آثار ترجمه شده داشته باشد، از سوی دیگر عدم عضویت ایران در کنوانسیون حمایت از حقوق نویسندگان و ناشران نیز بر وخامت اوضاع افزوده است البته عوامل دیگری همچون سایه سنگین تقاضای مخاطبان برای داستان‌های ترجمه‌ای بسیار است که نباید نادیده گرفته شود.

نویسنده کتاب «سایه‌های بلند» به عدم حمایت مخاطبان از تولید کتاب‌های باکیفیت اشاره و تصریح کرد: حمایت مخاطبان از کتاب‌های داستانی داخلی به علل مختلف بسیار پایین است، حتی اگر کتاب‌های تولید شده بسیار ارزنده‌ای باشند بازهم توسط مخاطب داخلی با بی‌مهری روبرو می‌شوند، این نوعی خودتحریمی است که سبب می‌شود ادبیات داستانی ایران نتواند رشد و توسعه کافی را به دست آورد و افراد نو قلم کمتر به کسب تجربه بیاندیشند.

***نا مشخص بودن نهاد‌های تصمیم ساز

وی با اشاره به عوامل تأثیر گذار بر کاهش سرانه مطالعه در کشور ابراز کرد: تحولات اقتصادی تاثیر قابل توجهی را بر مطالعه دارد عدم مشخص بودن نهاد تصمیم گیری نیز یکی از عواملی است که سبب می‌شود مخاطب پس از مدتی استفاده از کالا‌های فرهنگی داخلی آنها را تحریم کند به عنوان مثال وقتی که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با ممیزی خود تایید بر روی کتاب و یا کالای فرهنگی خاصی می‌گذارد، اما نهاد دیگر اجازه تولید و توزیع آن را نمیدهد در واقع بیانگر این مهم است که نهاد‌های تصمیم‌گیر موازی کاری می‌کنند و نهاد تصمیم گیر اصلی مشخص نیست پس باید تنها یک نفر وارد گود تصمیم گیری شود.

عباسی بار دیگر به بی اعتمادی مخاطبان پیرامون کتاب‌های تولید شده در داخل اشاره کرد و افزود: امروز سرانه مطالعه خصوصاً مطالعه در حوزه کتاب‌های داخلی کم شده است در واقع بی اعتمادی‌هایی است که طی سال‌ها شکل گرفته بر میزان مطالعه و نوع انتخاب کتاب‌ها بی تاثیر نیست.

***قاچاق کتاب بلایی بر تن حوزه نشر

نویسنده «موسم آشفتگی» تاثیر نشریه‌های زیرزمینی در سرانه مطالعه مورد بررسی قرار داد و افزود: کتاب‌ها و نشریات‌هایی که به صورت زیرزمینی و قاچاق منتشر می‌شوند عموما از دو شاخص پیروی می‌کنند برخی از این کتاب‌ها مجوز ندارند و ممیزی برای آنان شکل نگرفته لذا با بهای بیشتری به فروش می رسند، اما شاخص دوم به این امر اشاره دارد که برخی از کتاب‌های پرفروش طعمه‌های خوبی برای چاپ‌های زیر زمینی باشند لذا کتاب‌ها بدون اجازه از مولف و ناشر به تکثیر غیر مجاز می‌رسند این عامل ضربه سختی را به حوزه نشر وارد می‌کند و نویسنده و ناشر را متضرر می‌کنند.

وی تاکید کرد: نویسندگان عموماً یک یا دو کتاب پرفروش در طول عمر خود تولید می‌کنند و هنگامی که این کتاب‌ها به صورت غیر مجاز در چاپ‌های زیرزمینی تولید می‌شود حق و حقوق مولف نادیده گرفته شده و ضرر فراوانی را به نویسنده می‌زنند، من خودم جزو افرادی هستم با این بحران حقوقی و فرهنگی مواجه شده ام، یکی از کتاب‌های من بدون اجازه به صورت کتاب صوتی در آمده و توزیع می‌شود و این بسیار نادرست است؛ بازار سیاهی که در حوزه تولید کتاب‌های زیرزمینی فعالیت می‌کند رویکرد نادرست و ناپسندی را در پیش گرفته، این امر تنها متعلق به مولفان و ناشران خاصی نیست بلکه تمام تولیدکنندگان فرهنگی در کشور را در بر می‌گیرد در برخی از مواقع نیز دیده می‌شود که کتاب‌های pdf نویسنده و مولف را به خود او می‌فروشند، این مقوله جای سوالات فراوانی را در ذهن تولیدکنندگان فرهنگ امروز ایجاد می‌کند و از نبود ساز و کار‌های مناسب برای جلوگیری از این روند نادرست خبر می‌دهد.

وی خاطرنشان کرد: البته هستند دست فروشانی که کتاب را با تخفیف‌های ویژه از کتابفروشی‌ها می‌خرند و با کمی سود آن را به مخاطبان ارائه می‌کنند لذا نمی‌توان تمام دستفروشان کتاب را مورد شماتت قرار داد، اما حتماً باید بر این امر نظارت شود که حق کپی رایت برای مولفه و یا ناشر در نظر گرفته شود.