امام صادق(ع)؛ طراح مطالبه‌گری اجتماعی
- انسان‌های بزرگ آثاری بلندمدت و گاه ابدی بر جای می‌گذارند. دوراندیشی، وسعت تأثیرگزاری، صبر و استحکام درونی و اهداف و آرمان‌های بلند از جمله ویژگی‌های آنهاست. امام صادق (علیه السلام) فارغ از جایگاه خاص امامت و عصمت، به عنوان یک انسان بزرگ و تأثیرگزاری بی‌بدیل، شایسته ارج نهادن جهانی است. ایشان به عنوان رهبر یک جریان ریشه‌دار دینی، نزدیک به هزار و چهارصد سال قبل، منشأ تحول فکری، اجتماعی، سیاسی و علمی شدند و خلاصه اینکه زیربنای اعتلای بشریت را فراهم آوردند. در اینجا به یک نمونه از امتیازات منحصر به فرد کنشگری اجتماعی و سیاسی امام صادق (علیه السلام) اشاره می‌کنیم.
طراح مطالبه‌گری اجتماعی
مهمترین عامل استعمار بشریت به دست قدرتمندان زورگوی تاریخ، عدم فهم و درک مناسب جوامع از حقوق خود و مطالبه آن حقوق بوده است. از این رو، اعتلای بینش جامعه، مهمترین سنگ بنای رهایی آن از مشکلات مادی و معنوی است. بالا رفتن بینش وعمق یافتن دانش مردم می‌تواند قدرت انقلابی و معنوی‌شان را به عنوان پیشران آن‌ها به سوی کمال فردی و اجتماعی آماده سازد. امام صادق (علیه السلام) درباره ضرورت علم‌آموزی در جامعه اسلامی می‌فرمایند: «لَا یَزَالُ الْعَبْدُ الْمُؤْمِنُ یُورِثُ أَهْلَ بَیْتِهِ الْعِلْمَ وَ الْأَدَبَ الصَّالِحَ حَتَّى یُدْخِلَهُمُ الْجَنَّةَ جَمِیعاً حَتَّى لَا یَفْقِدَ مِنْهُمْ صَغِیراً وَ لَا کَبِیراً وَ لَا خَادِماً وَ لَا جَارا؛ [۱]مؤمن همواره خانواده خود را از دانش و ادب شایسته بهره‌مند مى سازد تا همه آنان را وارد بهشت کند و کوچک و بزرگ و خادم و همسایه‌شان نیز جا نمانند.» بهشت اخروی در دین اسلام نه تنها منافاتی با بهشت دنیایی ندارد بلکه آرامش و آسایش همگانی در دنیا را نیز به دنبال خواهد داشت. امام صادق (علیه السلام) با اندیشه‌ای ژرف، به درستی سعادت بشریت را در اصلاح اندیشه آن‌ها دانست و با پرورش هزاران دانشجو، مرز‌های درایت و تدبیر را برای تاریخ، بازخوانی کرد.
همراهی دانش، بصیرت و شجاعت
اوج گیری علم‌آموزی چندین فایده بزرگ اجتماعی به دنبال داشت. نخست آنکه؛ نورافکن علم، طاغوت هر زمان را رسوا می‌کرد. دوم آنکه، شایسته‌سالاری برای حکومت را مختص به امامان معصوم می‌نمود و دیگر اینکه، موجب اصلاح رفتار‌های اخلاقی و اجتماعی بود و اولین قدم برای اصلاحات اجتماعی و سیاسی، روحیه مطالبه‌گری است که شالوده آن، دانش و آگاهی‌افزایی و بیان نکات ناب معرفتی و اجتماعی و سیاسی در هر موقعیت مناسب و به هر بهانه‌ای است؛ و این همه، تنها نمونه‌هایی از فواید نهضت و نقطه عطف علمی بشریت به دست حضرت صادق (علیه السلام) است. به عنوان نمونه، منصور عباسی هفت‌بار به قصد کشتن امام صادق (علیه السلام)، ایشان را احضار کرد. [۲]روزی مگسى بر صورت منصور نشست. آن را از خود دور کرد. مگس، دوباره برگشت تا بالاخره منصور را خشمگین کرد. در همین لحظه بود که امام صادق (علیه السلام) وارد شد. منصور گفت: یا أبا عبد اللَّه، خداوند برای چه مگس را آفریده است؟ حضرت پاسخ دادند: «لِیُذِلَّ بِهِ الْجَبَابِرَة؛ [۳]برای اینکه به وسیله آن، ستمگران را ذلیل کند.» در اینجا لازم است خصوصیات مطالبه‌گری ترویج شده توسط امام صادق (علیه السلام) را به اختصار مرور کنیم.
ثبات مبانی فکری
مهمترین شاخصه یک مکتب شمول‌پذیر، ثبات مبانی فکری آن است. امام صادق (علیه السلام) به عنوان مفسر دین اسلام، مروّج مبانی ثابت و تغییر ناپذیر دین اسلام با تبیین دقیق معارف دینی، هر یک از شاگردان خود را به بلندگویی برای این مبانی عمیق تبدیل کرده بود. طبق مبانی اسلامی، حقوق اجتماعی و سیاسی طبق احکام دینی مشخص شده و زمامدار اجرای آن‌ها حکومتی دانسته شده که معیار‌های حاکمان آن تنها بر ائمه اطهار (علیهم السلام) منطبق است. به عنوان نمونه، یکی از احادیث ناب امام صادق (علیه السلام) که نشان‌گر قواعد ارزشی ثابت در دین اسلام است اشاره می‌کنیم که فرمودند: «لَا یَصْلُحُ الْمُؤْمِنُ إِلَّا عَلَى ثَلَاثِ خِصَالٍ التَّفَقُّهِ فِی الدِّینِ وَ حُسْنِ التَّقْدِیرِ فِی الْمَعِیشَةِ وَ الصَّبْرِ عَلَى النَّائِبَة؛ [۴]مؤمن جز به سه خصلت نیک نشود: فهم عمیق در دین، اندازه‌دارى نیکو در زندگانى و بردبارى بر ناگوارى. » امثال این عبارت‌های مختصر و راهبردی، همانند کلید‌هایی هستند که بسیاری از قفل‌های مشکلات فردی و اجتماعی و سیاسی را می‌گشایند.
تاکتیک‌های مطالبه‌گری
مهمترین تاکتیک نشر مطالبه‌گری در قالب تربیت فکری جامعه اسلامی، در زمانی که حکومت اموی و عباسی نسبت به فعالیت حضرت حساس بود، پنهانی بودن بسیاری از مراودات بین امام (علیه السلام) و یارانشان است. «تقیه» از جمله مهمترین راهبرد‌های رهبری فکری شیعی در زمان خلفای قلدر بنی امیه و پس از آن یعنی بنی عباس به شمار می‌رود. شهید مطهری در این باره می‌نویسد: «تقیه مطلقاً یک نوع تاکتیکى است براى حفظ هدف و رسیدن به هدف و اینکه تقیه قانونى است که عقل آن را مىپذیرد بلکه واجب مىشمارد و در جهان سیاست بدون آنکه نام آن را تقیه بگذارند آن را مىپذیرند.» [۵]امام صادق (علیه السلام) با فرادادن این مهارت راهبردی به شاگردان و یاران خویش، سپری پولادینی در مقابل حکومت‌های ستمگر طراحی و عملیاتی کردند. ایشان در یکی از این تبیین‌ها خطاب به مفضل بن عمر که درباره مفهوم آیه «.. أَجْعَلْ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَهُمْ رَدْما؛ [۶][تا]میان شما و آن‌ها سدّى استوار قرار دهم.» فرمودند: «التقیة». سپس در توضیح فایده آن فرمودند: «اِذا عَمِلَ بِالتَّقِیَّةِ لَمْ یَقْدِرُوا فِی ذلِکَ عَلی حِیلَةٍ وَهُوَ الْحِصْنُ الْحَصِینُ، وَصارَ بَیْنَکَ وَبَیْنَ اَعْداءِ اللّهِ سَدّا لا یَسْتَطِیعُونَ لَهُ نَقِیبا؛ [۷]، چون به تقیه عمل کرد، دشمنان نتوانستند چاره‌ای بیندیشند و تقیّه، دژی محکم است و بین تو و دشمنان خدا سدّی است که دشمنان خدا هرگز نخواهند توانست، در آن رخنه کنند.»
امید دهندگی پیوسته
شرایط زمانی امامت امام صادق (علیه السلام) همراه با خفقان و سختی‌های فراوانی است که عنصر «ناامیدی»، دشمن درجه یک جریان‌های فکری فاقد قدرت حکومتی خواهد بود. با این حال، امام صادق علیه السلام به عنوان طلایه‌دار تفکر ناب اسلامی، با دمیدن روح انتظار و بشارت به آینده‌ای بسیار روشن، جامعه شیعیان را برای همیشه از سرای ناامیدی به جاده انتظار و امید رهنمون شد. چنانکه خطاب به یکی از یاران خویش فرمودند: «لَیُعِدَّنَّ أَحَدُکُمْ لِخُرُوجِ الْقَائِمِ وَ لَوْ سَهْماً؛ [۸]هر یک از شما برای قیام قائم (عج) هر چند با تهیه کردن یک تیر باید آماده گردد.»
راه شیعه؛ نقشه‌ای همچنان بدون نقص
عمده معارف شیعه از طریق بیان امام صادق (علیه السلام) تا به امروز به ما رسیده است. بی جهت نیست که تشیع را مذهب جعفری می‌نامند. مذهبی که ظرفیت بی‌بدیل انقلابی و عمق معرفتی خود را مرهون کلام امامان معصوم خویش به خصوص امام صادق (علیه السلام) است اکنون پرچمدار یکه‌تاز حق خواهی و حق طلبی در جهان است. انقلاب شکوهمند اسلامی ایران، بر پایه همین مطالبه‌گری اسلامی و حق طلبانه شکل گرفت و شیعیان می‌روند تا حق‌طلبی را برای جوامع مستضعف به یک فرهنگ نهادینه در جهان تبدیل کنند. کاری که امام صادق (علیه السلام) عمده مصالح فکری آن را مهیا ساخته است. انسان‌های بزرگ ادامه می‌یابند گویی هنوز همه چیز را اداره و هدایت می‌کنند.
پی‌نوشت
[۱]نعمان بن محمد ابن حیون و نعمان بن محمد ابن‌حیون، دعائم الإسلام (موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث: قم، ۱۳۸۳)، ج ۱, ۸۲.
[۲]مهجالدعواتومنهجالعبادات، ص ۲۱۲.
[۳]محمد بن علی ابن‌شهرآشوب، المناقب (ابن شهر آشوب) (علامه: قم، بی‌تا)، ج ۴, ۲۵۱.
[۴]حسن بن علی ابن‌شعبه، تحف العقول (جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی: قم، ۱۳۶۳)، ۳۵۸.
[۵]مرتضی مطهری، یادداشت‌های استاد مطهری (صدرا: تهران، ۱۳۷۸)، ج ۲, ۲۴۲.
[۶]سوره کهف، آیه ۹۵.
[۷]محمد بن مسعود عیاشی، تفسیر العیّاشی (مکتبة العلمیة الاسلامیة: تهران، ۱۳۸۰)، ج ۲, ۳۵۱.
[۸]محمد بن ابراهیم نعمانی و محمد بن ابراهیم نعمانی، الغیبة (للنعمانی) (مکتبة الصدوق: تهران، ۱۳۹۷)، ۳۲۰.
........................................................................
نویسنده: حجت‌الاسلام محسن رفیعی