هر آنچه باید درباره بز کوهی بدانید/کل و بز کوهی جمعیتی در خطر تهدید

به گزارش خبرنگار گروه جامعه ، بز‌های کوهی نشخوارکنندگانی هستند با اندازه متوسط که در کوهستان‌ها زندگی می‌کنند. نر‌ها در زیر چانه دارای یک دسته موی بلند ریش مانند هستند. دم کوتاه است، ولی طول آن با مو‌های انتهایی از طول گوش بیشتر است. شاخ در نر‌های بالغ خیلی بلند و به شکل خنجری یا مارپیج است. ماده‌ها دارای شاخ هستند، ولی شاخ در آن‌ها خیلی از نر‌ها کوچکتر است. بز کوهی که نر آن در ایران به کل و پازون معروف است بوسیله داشتن شاخ بلند شمشیری شکل کاملا مشخص است. نر‌ها بزرگتر از ماده‌ها هستند.

مشخصات ظاهری

مو‌های بدن بطور کلی زبر و کوتاه هستند و در نر‌ها در پایین چانه دسته‌ای از مو‌های بلند ریش مانند روئیده است. همچنین در پشت بدن در طول خط طولی تیره پشت از شانه تا حدود دم مو‌ها بلند شده و به صورت تیغه‌ای درآمده‌اند. دم کوتاه است و طول آن با مو‌های انتهایی کمی بیشتر از طول گوش است. پا‌ها قوی و سم نسبتا پهن است. ماده‌ها بدون ریش هستند و شاخ در آن‌ها کوتاه است و طول آن معمولا کمتر از ۲۰ سانتیمتر است. نر‌ها شاخ بلند و زیبایی دارند که مانند شمشیر خمیده به طرف عقب متمایل شده‌اند. قاعده شاخ‌ها در روی جمجمه خیلی بهم نزدیک شده‌اند، ولی بقیه شاخ به تدریج از هم دور شده و در نوک کاملا از هم فاصل بیشتری پیدا می‌کنند.

رنگ بدن در پایین گونه‌ها و پهلو‌های گردن و پهلو‌های بدن نخودی خاکستری که در روی ران‌ها و پا‌های جلو تیره‌تر متمایل به قهوه‌ای می‌شود. ریش بلند و سیاهرنگ و یک خط قهوه‌ای تیره رنگ در خط میانی پشت در عقب سرازبین گوش‌ها تا نزدیک دم وجود دارد و همچنین نوار عرضی تیره‌ای به همین رنگ در روی شانه به طرف پهلو‌ها و پایین سینه ادامه دارد. پوزه در بالای سوراخ‌های بینی خاکستری تیره و پیشانی قهوه‌ای روشن که در جلوی قاعده شاخ‌ها تیره می‌شود. جمجمه حجیم و از استخوان‌های ضخیم تشکیل شده و پهنای آن در ناحیه برجستگی‌های حدقه خیلی زیاد و پوزه برعکس دراز و باریک است. استخوان‌های بینی کوتاه است.

نحوه زندگی

بز وحشی معمولا به صورت دسته جمعی زندگی می‌کنند. بیشتر گله‌های ده تا بیست راسی تشکیل می‌دهند. ولی گاهی گله‌های بزرگ بیش از ۷۰ راس از آن‌ها دیده می‌شود. معمولا گله بوسیله یک نر مسن و قوی رهبری می‌شود. گاهی نر‌های جوان گله‌های جداگانه تشکیل می‌دهند. از گیاهان کوهستانی و جوانه درختچه‌ها و درخت‌ها تغذیه می‌کنند. بیشتر ارتفاعات زیاد را ترجیح می‌دهند، ولی ممکن است تا کوهپایه پایین بیایند. از توانایی زیاد برای برای جست و خیز و دویدن روی صخره‌ها و پرتگاه‌ها برخوردارند. معمولا در صبح زود و عصر‌ها می‌چرند و ساعات گرم روز را در سایه سنگ‌ها و صخره‌ها و بوته‌ها می‌خوابند.

تولید مثل

در پاییز جفت‌گیری می‌کنند و دوران آبستنی آن‌ها ۵ تا ۵.۵ ماه است. بچه‌ها یک قلو و گاهی دو قلو هستند. بچه‌ها چند ساعت بعد از تولد به دنبال مادرشان راه می‌افتند و پس از چند روز می‌توانند به سرعت بدوند. در داخل معده بز جسم سختی وجود دارد که به پادزهر معروف است که در قدیم برای درمان مارگزیدگی و بعضی بیماری‌ها بکار برده می‌شده است.

بزکوهی نماد ایران باستان

تصویر بزکوهی از دیر باز، در هنر ایران زمین، نیز نقش بسیار مهمی داشته است. در نگاره‌های حکاکی شده از دوره‌های پیش از میلاد مسیح، بر نقوش غارها، سنگ‌های حجاری شده (مخصوصا تیمره)، و ظروف سفالی و فلزی، نقش بزکوهی بسیار شایع بوده است. این نقش‌ها بر روی برخی آثار باستانی، حامل ارزش‌ها و نشانه‌هایی است، که بر اساس باور‌ها و اعتقادات بشر کهن، شکل گرفته است؛ که در بالا به تعدادی از این مفاهیم اشاره شد.

باید اضافه کنم، که بیشترین نقوش بز کوهی را بر روی سنگ نگاره‌ها می‌توان یافت؛ که به وفور، نقاشی‌هایی با فرم‌های مختلف، از بز کوهی بر روی آن‌ها، خود‌نمایی می‌کند. یکی از قدیمی‌ترین ظروف سفالین کشف شده، که تصویر یک بزکوهی بر روی آن نقش بسته است، مربوط به شهر سوخته، در استان سیستان و بلوچستان است، که قدمت آن به سه هزار سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد. این مبحث به دلیل پیچیدگی در یک پست جداگانه بررسی خواهد شد.

پراکندگی بز کوهی در استان‌های مختلف

بز کوهی در اکثر کوهستان‌های ایران دیده می‌شود. از ارتفاعات شمیران، دماوند، اصفهان، فارس، بلوچستان، کرمان، لرستان، کردستان، کرمانشاه، همدان، آذربایجان و خراسان گزارش شده است.

بز کوهی پیرنئن

یکی از گونه‌های بز کوهی، پیرنئن است که یکی از حیوانات زیبا و کمیابی است که توسط شکارچیان زیادی شکار می‌شود. گوشت لذیذ این بز کوهی اصلی‌ترین دلیل شکار بی رویه آن است. یکی دیگر از دلایل کمیاب شدن این گونه‌ی نادر، خانه و راه سازی در کوه‌ها است که باعث شده محل زندگی اصلی این حیوان مورد تخریب قرار بگیرد و در نتیجه شاهد کاهش تعداد این گونه در کشور باشیم.

وضعیت فعلی بز کوهی

در حال حاضر جمعیت بزکوهی در اکثر مناطق حفاظت شده، پارک ملی‌ها و پناهگاه‌های حیات وحش رو به کاهش نهاده است. این کاهش به دلیل تخریب زیستگاه و شکار بی‌رویه و غیر مجاز رخ داده است. به جرات می‌توان گفت، با وجود خشکسالی‌های اخیر، هیچ تضمینی وجود ندارد، که این روند بدتر نشود. علی رغم اینکه بیماری‌هایی که از دام‌های اهلی به حیات وحش منتقل می‌شود. نیز مزید بر علت می‌شود، تا ما شاهد افزایش جمعیت چشمگیری در کل و بز‌ها نباشیم.

درست است که، این حیوان مانند زاغ بور حیوان اندمیک ایران نیست، اما از آنجا که بزکوهی از دیرباز برای ایرانیان با ارزش و نماد برکت است، حفظ و نگهداری این گونه اهمیت بخصوصی دارد.

اتحادیه بین‌المللی حفاظت از محیط زیست که بیشتر با نام اختصاری «آی‌یوسی‌ان» (IUCN) شناخته می‌شود. شرایط فعلی جمعیت کل و بز‌ها را در وضعیت VU اعلام کرده است. این وضعیت به معنای آسیب‌پذیر و یا تهدید شده تشخیص داده است.