تاریخچه و کارکرد بازوی مشورتی حقوقی شورای نگهبان

گروه سیاسی ؛ ۲۶ تیر ماه سالگرد تأسیس شورای نگهبان است که مقام معظم رهبری این نهاد نظارتی را چشم بینای نظام می‌دانند.

پایگاه اطلاع‌رسانی شورای نگهبان، برای بررسی تاریخچه، وظایف و کارویژه‌های پژوهشکده شورای نگهبان به عنوان بازوی مشورتی حقوقی شورای نگهبان با سیدحجت‌اله علم‌الهدی قائم‌مقام این پژوهشکده گفت‌وگویی انجام داده که متن کامل آن را در ادامه می‌خوانید.

علم‌الهدی با بیان اینکه پژوهشکده شورای نگهبان از سال ۱۳۷۶ شروع به کار کرده است، گفت: پژوهشکده در آغاز کار عنوان مرکز تحقیقات داشته و با این عنوان فعالیت می‌کرده است که در ادامه و از سال ۱۳۹۲ با أخذ مجوز از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تحت عنوان پژوهشکده شورای نگهبان به فعالیت خود ادامه داده است.

وی مرحوم آیت‌الله هاشمی شاهرودی را مؤسس مرکز تحقیقات (پژوهشکده شورای نگهبان) عنوان و خاطرنشان کرد: آقایان الهام و کدخدایی رؤسای سابق پژوهشکده و آقایان عظیمی‌شوشتری و قربانعلی مهری نیز به عنوان قائم‌مقام در پژوهشکده فعالیت داشتند و از سال ۹۲ تاکنون آقای دکتر ره‌پیک عضو حقوقدان و معاون اجرایی و امور انتخابات شورای نگهبان، ریاست پژوهشکده را بر عهده دارند.

علم‌الهدی با بیان اینکه پژوهشکده با توصیه اکید مقام معظم رهبری تأسیس شده است، خاطرنشان کرد: رهبر معظم انقلاب در چند دیداری که با اعضای شورای نگهبان داشتند توصیه اکید می‌کنند که «تشکیل یک مرکز پژوهشی قوی و استفاده از دیدگاه‌های تخصصی علما، فقها، استادان دانشگاه‌ها و دیگر کارشناسان، دقت‌نظر شورا را در بررسی ابعاد گوناگون قوانین، افزایش خواهد داد، ضمن آنکه ایجاد کمیسیون‌های تخصصی نیز می‌تواند روند فعالیت‌های شورا را عمق بیشتری بخشد» و اینکه «شما متخصص شورای نگهبان داشته باشید؛ کسانی باشند که آنجا بنشینند، بحث کنند، جوانب قضیه را بسنجند، با افرادی مشورت کنند، بعد نظرشان را به صورت یک نظر تخصصی در اختیار شما بگذارند. او کارشناس شماست که برای شما نظر داده است. همینطور در زمینه‌های تخصصی دیگر، آن چیز‌هایی را که به اصول قانون اساسی یا به مسائل شرعی ارتباط دارد، از دید تخصصی این شخص استفاده کنید. بنابراین یک مرکز اینجوری لازم است».

وی افزود: بر این اساس مرکز تحقیقات (پژوهشکده) شورای نگهبان به توصیه مقام معظم رهبری تشکیل شد و چند هدف مهم را در دستور کارش قرار داد که تا امروز این اهداف را دنبال می‌کند.

قائم‌مقام پژوهشکده شورای نگهبان مهمترین وظیفه پژوهشکده را ارائه نظرات مشورتی و کارشناسی به اعضای شورا برشمرد و گفت: در واقع پژوهشکده بازوی مشورتی و بازوی علمی شورای نگهبان است و هر آنچه که در دستور کار اعضاء و در دستور جلسه شورای نگهبان قرار می‌گیرد، همزمان برای پژوهشکده نیز ارسال می‌شود تا به همراه نظرات کارشناسی و مشورتی که توسط پژوهشگران و کارشناسان این پژوهشکده انجام می‌شود، به دست اعضای شورا می‌رسد.

علم‌الهدی اظهار کرد: نظرات کارشناسی و مشورتی پژوهشکده شورای نگهبان به اندازه‌ای جای خود را در جلسات این شورا باز کرده که اعضاء این گزارشات را کاملاً دنبال و مطالعه می‌کنند، به‌نحوی که بدون وجود نظرات پژوهشکده، عموماً وارد دستور جلسه نشده و اصلاً موضوع طرح نمی‌شود.

وی ادامه داد: چون دکتر ره‌پیک رئیس پژوهشکده، به عنوان عضو حقوقدان در جلسات شورای نگهبان حضور دارند، نتایج بحث‌ها و کارشناسی‌های انجام شده در پژوهشکده را برای دیگر اعضای محترم شورا تبیین می‌کند.

قائم‌مقام پژوهشکده گفت: گزارش‌های کارشناسی در پژوهشکده توسط جمعی از کارشناسان پژوهشی آماده و پس از بحث و تبادل نظر در مجمع مشورتی حقوقی، خروجی این مجمع مشورتی به دست اعضای شورای نگهبان می‌رسد و در دستور کار شورای نگهبان قرار می‌گیرد.

علم‌الهدی خاطرنشان کرد: مجمع مشورتی حقوقی را جمعی از حقوقدانان تشکیل می‌دهند که با تشکیل جلسات در خصوص مصوباتی که در دستور کار شورای نگهبان است، بحث‌های علمی و کارشناسی می‌کنند و عنداللزوم میهمانانی هم با توجه به تخصصی که دارند از مجلس و یا مراکز، ارگان‌ها و وزارتخانه‌های مربوطه دعوت می‌کنند تا نقطه‌نظرات آن‌ها نیز درخصوص مصوبات، أخذ شود و در نهایت نظرات جمع‌بندی و نهایی می‌شود و برای اعضای محترم شورای نگهبان ارسال می‌گردد.

وی با بیان اینکه یک مجمع مشورتی فقهی نیز در قم وجود دارد و آن‌ها نیز نظرات مشورتی خود را به اعضای شورای نگهبان ارائه می‌دهند، تصریح کرد: در پرونده‌های شرعی که عموماً مجمع مشورتی فقهی نظر می‌دهد، پژوهشکده شورای نگهبان به‌لحاظ موضوع‌شناسی و تحلیل حقوقی کار‌هایی انجام داده و برای شورای نگهبان ارسال می‌دارد؛ مثلاً در استعلام‌های دیوان عدالت اداری که مستلزم نظر فقهی شورای نگهبان است و یا در سایر پرونده‌های شرعی که در جلسات فقهای شورای نگهبان مطرح می‌شود، پژوهشکده به لحاظ موضوع‌شناسی کار‌های کارشناسی در خصوص تبیین موضوع و شرح موضوع انجام می‌دهد و تحلیل حقوقی خود را خدمت فقهای شورای نگهبان ارسال می‌کند تا آن‌ها به لحاظ شرعی نظر بدهند.

قائم‌مقام پژوهشکده شورای نگهبان با بیان اینکه وظیفه دوم پژوهشکده، انتشار نظرات این شورا است، تصریح کرد: همانطور که می‌دانید نظرات شورای نگهبان در فرآیند قانونگذاری نقش و جایگاه ویژه‌ای دارد چرا که مصوبات بدون تأیید شورای نگهبان تبدیل به قانون نمی‌شود؛ لذا با توجه به اینکه در مجامع علمی و دانشگاهی نظرات شورای نگهبان به دلیل استفاده شدن در مستندات علمی و قانونی دارای ارزش فوق‌العاده‌ای است، انتشار این نظرات نیز از امور محوری پژوهشکده خواهد بود.

وی افزود: نظرات شورای نگهبان در قالب‌های مختلفی، چون مصوبات مجلس، اساسنامه‌های دولت، پاسخ به استعلامات دیوان عدالت اداری و... منتشر می‌شوند.

علم‌الهدی با بیان اینکه قوانین مهم و کاربردی را نیز با نظرات شورای نگهبان منتشر می‌کنیم، ادامه داد: مجموعه نظرات شورای نگهبان را نیز با تفکیک اصول قانون اساسی منتشر می‌کنیم و در کنار این انتشارات مکتوب، سامانه‌ای را با عنوان سامانه جامع نظرات شورای نگهبان در پژوهشکده طراحی کرده‌ایم که از سال ۱۳۹۳ در دسترس عموم قرار گرفته که کلیه نظرات شورا از بدو تأسیس (تیر ۱۳۵۹) تا به امروز در این سامانه منتشر شده است.

قائم‌مقام پژوهشکده شورای نگهبان افزود: در این سامانه کلیه نظرات مکتوب به صورت فایل پی. دی. اف و هم به صورت تصویر موجود است، لذا از زمانی که مصوبه‌ای وارد شورای نگهبان می‌شود تمام فرایند‌های آن از جمله متن اولیه مصوبه، نظر مجمع مشورتی حقوقی و فقهی به هر تعداد رفت و برگشتی که داشته باشد در این سامانه بارگذاری شده و در دسترس عموم قرار می‌گیرد.

وی گفت: حتی اگر مصوبه‌ای به دلیل اصرار مجلس به مجمع تشخیص مصلحت نظام ارسال شود، مصوبه مجمع تشخیص و در نهایت متن نهایی قانون نیز در پرونده آن مصوبه بارگذاری می‌شود و هرکسی به این سامانه مراجعه کند کاملاً سیر مراحل مصوبه را خواهد دید که چه کار‌هایی روی آن انجام شده است.

علم‌الهدی ادامه داد: مشروح مذاکرات شورای نگهبان نیز به صورت مکتوب و هم به صورت الکترونیکی منتشر می‌شود؛ مشروح مذاکرات چند سالی که منتشر شده و به مرور در حال تکمیل و روی سامانه جامع نظرات شورای نگهبان موجود است و عموم می‌توانند به این سامانه مراجعه کنند و ببینند چه مذاکراتی برای هر مصوبه‌ صورت گرفته و نهایتا موجب رد یا تایید آن شده است.

قائم‌مقام پژوهشکده خاطرنشان کرد: پژوهشکده حتی برای کسانی که ممکن است فرصت خواندن مشروح مذاکرات را به‌طور کامل نداشته باشند، قالب دیگری تحت عنوان نظرات استدلالی یا مبانی نظرات شورای نگهبان طراحی و منتشر کرده است. به این شکل که مشروح مذاکرات به صورت خلاصه و چکیده، فقط استدلال‌های اعضای شورای نگهبان به عنوان موافقین یا مخالفین که بر روی هر ماده‌ای از مصوبه بحث کرده‌اند را به صورت دسته‌بندی‌شده، تنظیم و به صورت مکتوب و هم به صورت الکترونیکی منتشر می‌کند.

علم‌الهدی با تأکید بر اینکه باید این سامانه را سامانه شفافیت شورای نگهبان اعلام کرد، گفت: هر آنچه در شورای نگهبان در بحث قانونگذاری انجام می‌شود در این سامانه موجود است، و این یکی از افتخارات شورای نگهبان است که به این میزان شفافیت و اطلاع‌رسانی و انتشار اسناد قانونی و اسناد علمی را در فرایند کاری خود به جامعه علمی و عموم مردم ارائه می‌نماید.

وی به دیگر فعالیت پژوهشکده که انجام مطالعات بنیادین و نظری است اشاره کرد و گفت: پژوهش‌های علمی در رابطه با موضوعات مرتبط با شورای نگهبان در دستور کار است که محور‌های اصلی دادرسی اساسی و مباحث مرتبط با قانون اساسی به دلیل پاسداری این نهاد از میثاق ملی یا همان قانون اساسی است و تلاش کردیم که پژوهشکده شورای نگهبان را به‌عنوان یک نهاد محوری و یک قطب قانون اساسی در زمینه‌های علمی و پژوهشی معرفی و پروژه‌های علمی را به صورت کتاب و گزارش پژوهشی منتشر کنیم.

قائم‌مقام پژوهشکده شورای نگهبان گفت: یکی دیگر از کار‌هایی پژوهشکده معرفی شورای نگهبان در سطح نخبگان است که البته تا حدودی این معرفی در سطح عمومی نیز انجام می‌شود. برای معرفی شورای نگهبان برنامه‌های ترویجی و آموزشی متنوعی در دستور پژوهشکده قرار دارد که یکی از این برنامه‌ها برگزاری کارگاه‌های آموزشی است.

وی افزود: پژوهشکده در طول سال کارگاه‌های مختلفی برای معرفی شورای نگهبان و معرفی نظرات شورای نگهبان در حوزه‌های مختلف طراحی، برنامه‌ریزی و اجرا می‌کند؛ به عنوان مثال پژوهشکده در سال ۱۳۹۷، تعداد ۶۲ کارگاه آموزشی برگزار کرده که حدود ۲۶۰۰ نفر در این کارگاه‌ها حضور پیدا کردند.

علم‌الهدی با بیان اینکه ۱۸ عنوان برای این کارگاه‌ها طراحی و برنامه‌ریزی شده است، افزود: این ۱۸ عنوان عبارتند از: معرفی صلاحیت‌های مختلف شورای نگهبان، تفسیر قانون اساسی، نظارت بر قوانین، نظارت شرعی، نظارت بر انتخابات و معرفی نهاد‌های قانون اساسی و نهاد‌های اساسی کشور، آشنایی با جایگاه رهبری در نظام حقوقی کشور، آشنایی با مجمع تشخیص مصلحت نظام، قوه مجریه، قوه مقننه، قوه قضائیه و برخی از نهاد‌های دیگر در پرتو نظرات شورای نگهبان؛ بنابراین پژوهشکده سعی کرده تا نظرات شورای نگهبان را در حوزه‌های موضوعی مهم دسته‌بندی و در قالب این کارگاه‌ها به جامعه علمی و دانشگاهی ارائه کند.

وی ادامه داد: برنامه دیگری که در سالجاری برای معرفی شورای نگهبان برگزار شد یک رقابت علمی تحت عنوان شبیه‌سازی شورای نگهبان بود که این رقابت علمی مسابقه‌ای جهت معرفی شورای نگهبان و آموزش غیرمستقیم نحوه عملکرد این شورا بود که تیم‌های دانشجویی مختلف آمدند و در این مسابقه شرکت کردند.

قائم‌مقام پژوهشکده شورای نگهبان افزود: در این مسابقه گروه‌ها در قالب تیم‌های ۶ نفری زیر نظر یک استاد، صحن شورای نگهبان را شبیه‌سازی کرده و تشکیل جلسه می‌دادند و ما مصوبات مجلس و درخواست نظرات تفسیری را به آن‌ها می‌دادیم تا آن‌ها مثل اعضای حقوقدان شورای نگهبان وارد بحث شوند و نظر بدهند؛ برای این منظور لازم بود افراد شرکت‌کننده فرآیند ارائه نظرات شورای نگهبان، آیین‌نامه داخلی و رویه داخلی این شورا را مطالعه کنند و مسلط شوند.

علم‌الهدی درخصوص رقابت شبیه‌سازی شورای نگهبان گفت: امسال اولین‌باری بود که رقابت شبیه‌سازی شورای نگهبان برگزار شد که بازخورد‌های بسیار خوب و مثبتی از دانشجویانی که از سراسر کشور شرکت کرده بودند، داشتیم؛ طوری که ۵۶ تیم ۶ نفری به اضافه یک استاد که ۷ نفر می‌شدند از شهر‌های مختلف کشور شرکت کرده بودند. اساتید نیز از دانشگاه‌ها و از طیف‌های مختلف فکری به عنوان داور دعوت شده بودند.

وی ادامه داد: پژوهشکده بنا دارد برای دوره بعدی این رقابت‌ها به صورت کامل‌تر فرآیند کار شورای نگهبان را نشان بدهد؛ یعنی در دوره اول این مسابقات که بحث نظارت بر مصوبات مجلس من‌باب انطباق با قانون اساسی و همچنین تفسیر قانون اساسی مطرح بود که اعضای شرکت‌کننده نقش حقوقدانان شورای نگهبان را بیشتر ایفا می‌کردند، در دوره بعدی بحث فقهای شورای نگهبان نیز پیش‌بینی شده است تا این ترکیب دوگانه فقها و حقوقدانان در مسابقه وارد شود و نظرات شرعی هم در این فرآیند وجود داشته باشد.

علم‌الهدی افزود: محور دیگری که از مهمترین وظایف شورای نگهبان محسوب می‌شود بحث نظارت بر انتخابات است که بنا داریم در دوره‌های بعدی، کاری که در جلسات شورای نگهبان در رابطه با نظارت بر انتخابات و پرونده‌های انتخاباتی انجام می‌شود را در دوره بعدی رقابت شبیه‌سازی شورای نگهبان وارد کنیم.

وی تصریح کرد: با این نوع از معرفی شورای نگهبان که در قالب‌های علمی به جوامع دانشگاهی و علمی ارائه می‌شود، پژوهشکده سعی کرده است واسط و رابطی بین نهاد‌های دانشگاهی با شورای نگهبان باشد تا این ارتباط مجامع علمی و پژوهشی و آموزشی با شورای نگهبان برقرار و حفظ شود.

علم‌الهدی با بیان اینکه یکی از کارکرد‌های غیرمستقیم پژوهشکده نیروسازی برای شورای نگهبان است، گفت: اکنون جمع متخصصی که اکثراً دانشجوی مقطع دکتری یا فارغ‌التحصیل دکتری در رشته‌های مورد نیاز شورای نگهبان که به‌طور خاص رشته حقوق است در پژوهشکده حضور دارند که جوان، متخصص و ارزشی هستند و در برنامه‌های مختلف ثمردهی خاص خودشان را دارند.

وی با اشاره به اینکه در سالجاری همایش ۴۰ سالگی قانون اساسی را داریم، گفت: برای بیان ظرفیت‌های قانون اساسی و دستاورد‌های آن در طول این ۴۰ سال که برای کشورمان داشته است با همکاری دیگر نهاد‌های علمی و اجرایی این همایش ان‌شاءالله در دوازدهم آذر سالروز تصویب قانون اساسی در سالجاری برگزار خواهد شد.

قائم‌مقام پژوهشکده در پایان گفت: در پژوهشکده یک دوره‌ پنج روزه‌ای تحت عنوان مدرسه تابستانی قانون اساسی طراحی شده که در این مدرسه تابستانی دانشجو‌ها را با قانون اساسی و حقوق اساسی کشورمان به صورت عمیق و کاربردی آشنا می‌کنیم و بنا داریم که استمرار ببخشیم و ظرفیت‌های مغفول قانون اساسی را بیان و عملیاتی کنیم.