سیل‌های رخ داده بیشتر حاصل دخالت‌های انسانی است/نگاهی به خسارت‌های سیل ۹۸ و تغییرات اقلیمی
مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله در گفت و گو تفضیلی با خبرنگار به بیان توضیحاتی پیرامون خسارت های سیل ۹۸ و تغییرات اقلیمی پرداخت.
زارع گفت: میزان بارش‌ها در سال آبی ۹۷-۹۸ از اول مهر تا ۶ خرداد ۹۸، ۳۲۷ میلیمتر بوده است که نسبت به میانگین دوره مشابه در ۵۰ سال گذشته (۲۲۴ میلی متر) حدود ۵۰% افزایش و نسبت به دوره مشابه سال قبل (۱۵۸ میلیمتر) ۱۰۸% افزایش نشان می‌دهد. این میزان معدل ۵۴۰ میلیارد متر مکعب بارندگی است که رتبه اول را در ۵۰ سال اخیر از نظر میزان بارندگی نشان می‌دهد. از دیدگاه منابع آب طبیعی است که افزایش آب در فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۸ بیشتر به آب‌های سطحی مربوط است که بیشتر به دریا و تاباب‌ها ریخته و می‌ریزد و یا تبخیر می‌شوند و یا به صورت بسیار محدود (و در خارج از مناطق شهری و محیط‌های ساخته شده)) به زمین نفوذ میکنند.
نگاهی به خسارت‌های سیل ۹۸ و تغییرات اقلیمی
وی در ادامه درباره علت وقوع سیل های اخیر در کشور گفت: سیل‌های رخ داده بیشتر حاصل دخالت‌ها انسانی است که در سیل ۱۲ فروردین ۱۳۸۸ درشهر قم به دلیل ایجاد پارکینگ داخل بستر بستر رودخانه خشک قمرود توسط شهرداری رخ داد، به نحوی که پس از چند سال بی باران، وقتی با باران محدود، ولی در یک زمان کوتاه و البته در حد بیش از تصور مسئولان بارید و در رودخانه جاری شد، به جای بستر شن و ماسه‌ای، در بستر بتنی و آسفالت شده و غیر قابل نفوذ قمرود به صورت روانآب جاری شد و خسارت به بار آورد.
استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی افزود: سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور گزارش داده است که در طی ۵ دهه ۱۳۳۰ تا ۱۳۸۳ بطور متوسط خسارات ناشی از سیل بالغ بر هزار میلیارد تومان در سال بوده است و در همین مدت باعث کشته شدن ۱۱ هزار و ۷۳۹ نفر و مفقود الاثر شدن ۲۳۸۱ نفر شده است. دو میلیون و ۳۰۰ هزار هکتار از مزارع کشور در همین بازه زمانی آسیب دیده و یک میلیون و ۵۸۰ هزار رأس دام تلف شده است. از ۴۲۱ مورد سیل اتفاق افتاده از سال ۱۳۳۰ تا ۱۳۸۰ نزدیک به ۷۴ درصد تنها به سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۸۰ مربوط می‌شود. این به این معنا است که در فاصله سال‌های ۶۰ تا ۸۰ میزان وقوع سیل افزایش زیادی داشته است. بسیاری از تلفات این سیل‌ها قابل پیشگیری و مدیریت بوده است.
زارع افزود: در تاریخ ۴ مرداد ۱۳۶۶ ساعت یک بعدازظهر، بر اثر بارش شدید باران، سیلاب واریزه‌ای در دره‌های دربند و گلابدره، درشمیران، در شمال تهران رخ داد. در گزارش‌های همان زمان، شکسته شدن یک بند آبگیر در بالادست رودخانه گلابدره به عنوان عامل تشدید کننده سیل معرفی شد. ناگهان حجم عظیمی از آب روانه میدان تجریش و خیابان شریعتی و مناطق اطراف شد. شدت رگبارباران به گونه‌ای بود که در مدت ۱۰۷ دقیقه ۲۸ میلیمتر بارش ثبت شد. سیل در زمان جنگ تحمیلی رخ داد و در میدان تجریش مردم با شنیده صدای‌های جابه جا شدن و حرکت سنگ‌ها در سیلاب، و قبل از رسیدن سیلاب به میدان تجریش، تصور کردند که حمله هوایی دشمن با بمباران در حال زخ دادن است، و به همین دلیل به پناهگاه زیر زمینی که در ضلع جنوب شرقی میدان تجریش ساخته شده بود رفتند و متاسفانه با رسیدن سیلاب همگی کشته شدند. در مدت کوتاهی سیلاب عظیمی صد‌ها تن گل‌ولای و سنگ را در مسیر رودخانه گلابدره و جعفرآباد به سمت میدان تجریش به حرکت درآورد، و تا میانه سیدخندان در میانه خیابان شریعتی واریزه‌های حمل شده توسط سیلاب رسید. سیل‌های نکا و ماسوله در دهه ۷۰، سیل‌های ناگهانی ۲۸ تیر ۱۳۹۴ در کن تهران و سیجان کرج، (با ۲۴ کشته) از سیل‌های پر خسارت سه دهه گذشته تا پایان سال ۹۷ هستند که در نتیجه آن‌ها بیش از ۳۰۰ نفر دیگر کشته شده اند. سیل ۲۰۱۱ پاکستان، سیل ۲۰۱۴ هند و پاکستان و سیل ۱۹۹۸ چین که منجر به کشته شدن بیش از ۴۰۰۰ نفر و وارد آمدن خسارت‌های فراوان مالی شد و از بزرگترین رخداد‌های سیل در تاریخ سیل‌های دنیا هستند. سیل ویرانگر گلستان در ۲۰ مرداد ۱۳۸۰ که منجر به کشته و مفقود الاثر شدن بیش از ۵۰۰ نفر از هموطنان شد در اثر تخریب جنگل‌ها و مراتع در بالادست حوضه آبریز گرگان رود بود، حدود ۵۰۰۰ کیلومتر مربع را در برگرفت و طبق اعلام سازمان ملل در مرداد ۱۳۸۰ سیل گلستان در این سال رتبه یک تلفات انسانی سیل در جهان را به خود اختصاص داد. در ۲۰ مرداد ۱۳۸۰ شکسته شدن سد شهید وفایی گلستان نیز مزید بر علت شد و حجم عظیمی از آب با سرعتی زیاد جاده گلستان و خودرو‌های عبوری را فرا گرفته تا جنگل بکر داخل پارک ملی گلستان تخریب نمود. در اثر این سیل هزاران تن خاک جابه‌جا و مخزن سد گلستان پر شد. لاشه حیات وحش سیل زده و دام‌های کشته شده در سد و شیوع بیماری وبا در بین سیل زدگان خسارت را چندبرابر کرد.
سیل‌های رخ داده بیشتر حاصل دخالت‌ها انسانی است
اگرچه سیل گلستان بار دیگر در ۲۰ مرداد ۱۳۸۱ و همچنین در همین مرداد ماه در سال‌های ۱۳۸۲ و ۱۳۸۴ تکرار شد و منجر به کشته شدن بیش از یکصد نفر دیگر شد، اما با وجود تخریب چند باره جاده گلستان، جاده در همان بستر سیل خیز رودخانه «دوغ» در داخل پارک ملی گلستان ساخته شد!
بارندگی‌های شدیدی که از ۳۰ دی ۱۳۹۵ در مناطق جنوبی استان سیستان و بلوچستان در ایران آغاز شد، رودخانه‌های فصلی طغیان کردند و باعث بسته شدن ۱۵ راه اصلی و فرعی در این استان شدند. حدود ۳۰۰۰ خانه در مناطق ایرانشهر، سرباز، نیک‌شهر و کنارک آسیب دیدند. همچنین ۳ روستا به دلیل هم‌جواری با رودخانه کاملاً تخلیه شدند. به طور کلی ۱۶۷۰ چادر امدادی برای سیل‌زدگان برپا شد. طغیان رودخانه کاجو باعث شد تا دسترسی به ۸۰۰۰ تن از ساکنان روستا‌های بخش سابورک غیرممکن شود. در این بارندگی‌ا و سیلاب شدید ۱ نفر کشته شد.
وی در ادامه بیان کرد: جمعه ۲۵ فروردین ۱۳۹۶ در منطقه شمال و شمالغرب ایران سیلی بزرگ رخ داد. بر اساس اعلام سازمان هواشناسی بارش متوسط در حدود ۴۰ میلیمتر بوده که طی ۱۵ سال قبل از آن بی‌سابقه گزارش شده بود. تعداد جان باختگان این حادثه ۴۸ نفر اعلام گردید و بیشترین تلفات و مفقودی‌های این سیل از شهرستان‌های عجب‌شیر و آذرشهر گزارش شد.
زارع افزود: پنجشنبه ۱۹ مرداد ۱۳۹۶ در ۵ استان ایران سیل جاری گردید. بارش‌های شدید باران در استان‌های گلستان، گیلان، خراسان رضوی، خراسان شمالی و سمنان موجب جاری شدن سیل شد و بر اثر آن ۱۴ نفر جان خود را از دست دادند. یک نفر در استان خراسان شمالی، چهار نفر در استان گلستان و نه نفر در استان خراسان رضوی. ۴ نفر نیز در استان خراسان رضوی مفقود شده‌اند. در خراسان شمالی ۴ نفر در یک خودرو بودند و آب خودرو آن‌ها را با خود برد که در این حادثه یک نفر از آن‌ها جان خود را از دست داد.
استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی اضافه کرد: جمعه ۱۳ مهر ۱۳۹۷ با بارندگی شدید در شهر‌های استان‌های خراسان شمالی، مازندران، گلستان و گیلان سیل بزرگی به راه افتاد. در سیلاب دست‌کم ۹ نفر کشته شدند. بارندگی شدید و آبگرفتگی معابر و طغیان رودخانه‌ها تا سومین روز در گیلان ادامه داشت.
وی گفت: روشی مورد اطمینانی وجود ندارد تا پیش بینی شود که سیلاب بعدی دقیقا در چه تاریخی خواهد بود و ابعاد دقیق رخداد بعدی را به روش‌های معمول مهندسی نمی‌توان برآورد کرد.. یکی از نقایص روش‌های پیش بینی سیل به ویژه در کشور ما عدم توجه به وضعیت زمین شناسی سطحی در حوزه‌ای است که برای آن می‌خواهیم پیش بینی سیل کنیم.. مهندسین با مطالعه سیلاب‌های گذشته و استفاده از علم آمار احتمال وقوع سیلاب‌هایی با ابعاد مختلف را صرفا بر اساس میزان بارش و بیلان آب رودخانه‌ها به صورت احتمالی برآورد میکنند، ولی در این برآورد‌ها معمولا مساله زمین شناسی حوزه آبخیز لحاظ نمی‌شود. از سوی دیگر حوزه آبخیز در طی دهه‌های اخیر در بیشتر نواحی کشور تغییرات مختلفی کرده است. بدین معنی که برای هر برآورد دوره بازگشت‌های مختلف سیلاب لازم است تا نقشه‌های زمین شناسی بزرگ مقیاس و به روز متمرکز بر خطر سیل استفاده شود.
وی در ادامه بیان کرد: نکته مهم دیگر تغییرات اقلیمی است که در دهه‌های اخیر موجب به هم ریختن ریتم رخداد‌های طبیعی شده است. بارش‌های فروردین ۹۸ (۳ موج بارش شدید) عملا در یک سده می‌توانست قابل انتظار باشد، در شرایط تغییرات اقلیمی در یک ماه رخ دادند. به این ترتیب باز می‌توان انتظار داشت که در یک سال پر آب مانند سال آبی ۹۷-۹۸ چندین سیلاب بزرگتر از سیلاب ۱۰ ساله بوقوع پیوندد. حتی ممکن است دو سیلاب ۱۰۰ ساله یا بزرگتر در فاصله کمی روی دهند. در یک سال پر آب ممکن است چندین سیلاب بزرگتر از سیلاب ۱۰ ساله رخ دهد. از شواهد تغییرات اقلیمی به هم ریختن الگوی اقلیمی و بارندگی با ریتم متفاوت و رخداد‌های حدی (فرین‌ها) است. با چنین حوادثی می‌توان انتظار داشت تا دوره‌های شدیدتر و طولانی‌تر خشکسالی و همچنین بارندگی‌های شدید در فاصله‌های زمانی و بازگشت‌های سریعتر در آینده نیز در کشور ما رخ دهد. پدید تغییر اقلیم مانند هر پدیده طبیعی حاوی عدم قطعیت است. از نظر کمبود اطلاعات علمی پایش شده، می‌توان انتظار داشت تا سال‌های پیش رو عدم قطعیت قابل ملاحظ‌های در برآورد‌های مربوط به تغییرات اقلیمی موجب مشکل شدن و غیر دقیق بودن پیش بینی‌های وضع اقلیم در کوتاه و میان مدت شود. این موضوع چالش بزرگ آینده است. به این منظور نیروی بزرگ علمی کشور را باید بر روی کم کردن میزان عدم قطعیت‌ها در برآورد‌های اقلیمی متمرکز شود. آسیب ناشی از تغییر اقلیم هم به خود موضوع تغییر اقلیم و هم البته به نحوه توسعه شهری و روستایی ما مربوط است. برای پاسخ مناسب به تغییر اقلیم و مقابله با عوارض آن نیازمند عزم جدی هستیم، و از این دیدگاه باید در نحوه توسعه کشور و تولید و مصرف انرژی تجدید نظر اساسی کنیم.