کرمی: جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر نباید رقابتی باشد/برهانی مرند: جشنواره تئاتر فجر توانسته جریان‌ساز باشد؟
به گزارش خبرنگار گروه فرهنگی ، سومین روز از سلسله نشست‌های «آسیب‌شناسی جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر»، در قالب جلسه گفت‌وگو و تبادل آراء میان رئیس و دبیر سی و هفتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر، شهرام کرمی و نادر برهانی‌مرند با حاضرین، برگزار شد.
در ابتدا مهرداد رایانی‌مخصوص که دبیری این سلسله نشست‌ها را بر عهده داشت با اشاره به تضارب آرایی که در دو روز پنجشنبه و جمعه ۱۹ و ۲۰ اردیبهشت طی مطرح شدن نظرات ۱۸ کارشناس حاضر در نشست «آسیب‌شناسی جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر» رخ داده بود، از شهرام کرمی و نادر برهانی‌مرند پرسید برای حل آن، چه پیشنهادی دارند.
شهرام کرمی، مدیر کل هنر‌های نمایشی و رئیس جشنواره تئاتر فجر در این مورد گفت: برگزاری سلسله نشست‌های «آسیب‌شناسی جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر» اتفاقی خوب و خجسته بود. من دیروز و پریروز، پنجشنبه و جمعه ۱۹ و ۲۰ اردیبهشت طی حدود ۱۰ ساعت، در دو نشست حضور پیدا کردم. ۱۸ کارشناس با وسواس و دقت انتخاب شده بودند و نظرات‌شان را مطرح کردند. بعضی از این نظرات کاملا در تضارب با یکدیگر بود و بعضی ایده‌آلیستی و بعضی واقع‌گرایانه و متوجه شدم ما چه سرمایه خوبی در حوزه انسانی در اختیار داریم، به خصوص در زمینه نسل جوانی که جسور و به دور از مطالبه‌گری است. در نشست‌های مختلفی که برگزار شد از بعضی پیشکسوتان به نسبت تجربیات‌شان انتظار ارائه نظراتی را که شنیدم، داشتم، اما نسل جدید کاملا آگاهانه تمام ادوار جشنواره را تحلیل کرد و نشان داد که با جشنواره‌های جهانی آشناست.
این نویسنده و کارگردان تئاتر تصریح کرد: بخش عمده سابقه کاری من در زمینه برگزاری جشنواره‌های تئاتری است و پیش از این دبیر ۱۹ جشنواره تئاتری بوده‌ام و توقعم از خودم در این حوزه بسیار بود و حداقل خود را فرد آگاهی در این زمینه می‌دانستم که به جریان هنر‌های نمایشی مشرف است، اما اتفاق خوبی که رخ داد جنبه‌های بسیار دیگری را در این زمینه بر من گشود و امیدوارم دو ساعتِ پیش رو نیز به همان صورت بگذرد. دکتر رایانی پرسیدند با تضارب آرا چه می‌کنید. من این تضارب را به فال نیک می‌گیرم. اگر مطالباتی از جشنواره تئاتر فجر وجود دارد نشانگر آگاهی افراد است. تمام اتفاقاتی که می‌توانست رخ دهد، در این ۳۷ دوره رخ داده و آزمون و خطا‌هایی شکل گرفته است و اکنون ما می‌توانیم ساختار آن را تحلیل کنیم. اولین قدم من، تدوین یک آیین‌نامه مشخص در مورد جشنواره تئاتر فجر بود که ضروری می‌نمود. ما باید یک سند تدوین می‌کردیم تا بدانیم جشنواره تئاتر فجر با چه هدفی و چه دیدگاهی برگزار می‌شود. اولین قدم تدوین این سند بود، هر چند بعد‌ها ایراداتی بر آن گرفته شد و خود من هم ایراداتی را بر آن وارد می‌دانستم. اما می‌توان با اتکا به آن به عنوان یک سند بالادستی، به آسیب‌شناسی جشنواره پرداخت.
او در پایان این بخش از صحبت‌های خود گفت: به عنوان آخرین نکته عرض می‌کنم که بسیار طول کشید تا من، نادر برهانی‌مرند را به قبول دبیری دوباره جشنواره راضی کنم و بسیار فکر کردم که چرا نمی‌خواهد این مسئولیت را بپذیرد. در حالی که پذیرش مسئولیت هنری یک افتخار است و هیچ کس از آن بدش نمی‌آید. تقاضا و خواهش من این بود که نادر برهانی‌مرند دبیری جشنواره را قبول کند، چون نمی‌خواستم به گام اول برگردم. شک ندارم جشنواره امسال، بهتر از سال قبل برگزار خواهد شد، چون او بسیاری از مباحث عملی را تجربه کرده است. او فقط به خاطر مطالبه بالایی که از جشنواره وجود داشت از آن گریزان بود. ۱۸ هزار هنرمند عرصه هنر‌های نمایشی از جشنواره تئاتر فجر مطالبه دارند و می‌خواهند این رویداد در کوتاه مدت برآیند حضور آن‌ها باشد. این نکته را به این دلیل مطرح کردم که بدانید مطالبات بسیاری از جشنواره تئاتر فجر وجود دارد و وظیفه ماست که پاسخگوی این مطالبات باشیم.
نادر برهانی‌مرند، دبیر سی و هفتمین و سی و هشتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر نیز در پاسخ به سوال رایانی‌مخصوص گفت: اجازه دهید نخست خوشحالی خود را از آن‌چه در این چند روز در این سمینار رخ داد اعلام کنم و با شهرام کرمی هم عقیده باشم که با وجود همه تضارب آرا باید روی دادن این رخداد را به فال نیک گرفت. رویدادی که بیش از همه، برای من اتفاقی مبارک بود و اگر باهوش باشم باید بکوشم تا آن‌چه را شنیدم در تصمیم‌گیری هایم لحاظ کنم. بعضی از مباحثی را که مطرح شد همه‌مان می‌دانستیم، اما تصمیم گرفتم از دوستانی که مباحث‌شان کاربردی‌تر بود دعوت کنم تا در ادامه در قالب اتاق فکر به یاری من بیایند. سال گذشته زمانی که پیشنهاد دبیری جشنواره به من داده شد با آیین‌نامه‌ای رو‌به‌رو شدم که شورای سیاستگذاری ملزمم کرد در حد امکان به آن پایبند باشم. این آیین‌نامه، آیین‌نامه کاملی نبود و به بسیاری از واقعیات توجه نداشت، اما مبارک بود. من هم به این دلیل پذیرفتم که به هر حال بعد از ۳۷ دوره بالاخره آیین‌نامه‌ای به وجود آمده بود و همان زمان به آقای کرمی گفتم اشکالات فاحشی دارد که باید رفع شود. منظورم این است که سال پیش این آیین‌نامه به گونه‌ای دست مرا بسته بود و، چون باید چیز‌هایی را رعایت می‌کردم به قول آقای غریب‌پور اجازه بلندپروازی نداشتم، اما امسال تلاش می‌کنیم به پیشواز تغییر ساختار جشنواره برویم. از اواخر جشنواره گذشته این پیشنهاد را مطرح کردم که اگر جشنواره‌ای کارآمدتر، به‌روزتر و با کنش‌مندی بیشتر می‌خواهیم باید تغییراتی در آن ایجاد کنیم. امیدوارم از رهگذر نشست‌هایی از این دست، به سمت عملیاتی کردن آن‌چه می‌خواهیم در جشنواره امسال رخ دهد، برویم.
چشم‌انداز جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر چیست؟
در ادامه شهرام کرمی در پاسخ به این سوال که چشم‌انداز جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر چیست، گفت: یکی از آیتم‌هایی که در آیین‌نامه در سه بند تدوین شده همین چشم‌انداز بود. چشم‌اندازی که در این سند با استناد به اسناد بالادستی تدوین شد از سه منظر بود و اشاره شد که جشنواره در چشم‌انداز خود قصد دارد تبدیل به رویدادی با مختصاتی شود که خدمت‌تان خواهم گفت. اول این که الگویی برای برگزاری شایسته جشنواره‌های مشابه هنر‌های نمایشی در کشور شود. جشنواره تئاتر فجر اصلی‌ترین جشنواره تئاتر کشور است و تقریبا تمام رویداد‌های تئاتری کشور تحت تاثیر آن هستند. نقش جشنواره تئاتر فجر در هر شکلی در جشنواره‌های دیگر مشخص است و اگر ما بتوانیم جشنواره تئاتر فجر را مطابق الگو‌های فرهنگی‌مان تعریف کنیم می‌توانیم بر دیگر جشنواره‌های تئاتری هم تاثیر بگذاریم. مثالی می‌زنم. یکی از چالش‌هایی که در این دو روز در خصوص جشنواره تئاتر فجر مطرح شد مضر بودن بخش رقابتی بود که من هم معتقدم هر جشنواره تئاتری باید فارغ از آن باشد. اما به شخصه در چندین دوره از جشنواره شرکت کرده‌ام و اذعان می‌کنم دو دوره‌ای که رقابتی نبود جز سردترین دوره‌ها بود. پس ما باید در تصمیم‌گیری‌های مان به مختصات فرهنگی‌مان هم توجه کنیم.
او ادامه داد: مورد دوم این چشم‌انداز عبارت از این بود که جشنواره باید رخدادی مبتنی بر فرهنگ و هنر غنی ایرانی اسلامی در حوزه هنر‌های نمایشی باشد. جشنواره تئاتر فجر یک جشنواره دولتی است و ما باید بتوانیم رخدادی را شکل دهیم که مبتنی بر فرهنگ اصیل ایرانی و اسلامی باشد. مسئله سوم نیز برخورداری جشنواره از اعتبار منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای بود. لازم است اشاره کنم این سند قرار نبود شیوه‌نامه را تنظیم کند و قرار بود سند دومی بنویسیم که شیوه‌نامه را شکل دهد.
جشنواره تئاتر فجر توانسته است جریان‌ساز باشد؟
در ادامه نادر برهانی‌مرند در پاسخ به این سوال که آیا جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر توانسته است جریان‌ساز باشد یا خیر، گفت: ما چه میزان می‌توانیم از جشنواره‌ای دولتی با پیش‌فرض‌ها و پیش‌درآمد‌هایی معین و اهدافی مشخص انتظار جریان‌سازی داشته باشیم؟ و یک جشنواره قرار است چه میزان جریان‌سازی کند؟ پاسخ به این پرسش تکلیف ما را بسیار روشن خواهد کرد. من معتقدم جشنواره تئاتر فجر با همه کاستی‌هایش در دوره‌هایی جریان‌سازی کرده است و در دوره‌هایی هم نه. برای بررسی این موضوع باید تاریخ جشنواره را در دو قسمت دید؛ تئاتر دولتی و تئاتر خصوصی. تا زمانی که جریان تئاتر خصوصی و شبه‌خصوصی شکل نگرفته بود می‌شد تا حدودی از جشنواره تئاتر فجر انتظار جریان‌سازی داشت، اما بعد از شکل‌گیری تئاتر خصوصی و خروج تئاتر از انقیاد صد در صدِ دولتی باید به این جریان‌سازی حداقل در وجه هنری آن مشکوک شد.
شهرام کرمی در پاسخ به همین پرسش گفت: من صحبتم را در این بخش با مروری تاریخی آغاز می‌کنم. جشنواره در سال‌های اول شکل‌گیری هدفی را دنبال می‌کرد و می‌خواست جایی برای ظهور و بروز هنرمندان انقلابی باشد. در آن مقطع، نقش جشنواره این بود که فعالیت تئاتر انقلاب اسلامی را به نحوی هدایت کند. بعد‌ها حضور یک نماینده از شهرستان‌ها هم اهمیت پیدا کرد. چون قرار بود نقشش جریان‌سازی در حوزه تئاتر شهرستان‌ها باشد. در ادامه نسل‌های مختلفی از طریق جشنواره تئاتر فجر به خانواده تئاتر معرفی شدند، چون تئاتر ما هنوز جریان زایایی نبود. از نمونه‌های این عدم زایایی خاطرم هست که در سال ۷۳ تصویب شد که تئاتر شهر ماهانه میزبان یک اجرای تئاتری شود و هنوز جریان مستمری در زمینه تولید و اجرا وجود نداشت. در آن مقطع تعداد تئاتری‌ها محدود و جشنواره تئاتر فجر فرصتی برای دیده شدن بود. خودِ من در سال ۱۳۷۰ با ۱۸، ۱۹ سال سن از طریق جشنواره تئاتر فجر به خانواده تئاتری معرفی شدم. آن زمان نقش و کارکرد جشنواره این بود، اما به مرور تغییر کرد. از جمله آخرین هنرمندانی که از طریق جشنواره معرفی شدند شاید ایمان اسکندری و اجرای «بیرون پشت درِ» او بود. این جریان کم‌کم تغییر کرد و ما دیگر نتوانستیم نقش معرفی هنرمند را برای جشنواره قائل شویم هر چند این بستر هم چنان در دل آن وجود داشت و دارد. در حال حاضر معرفی چهره‌ها از طریق جشنواره تئاتر فجر مطرح نیست و نمی‌توانیم بعد از ۳۷ دوره این انتظار را از جشنواره تئاتر فجر داشته باشیم که فرصتی برای حضور آدم‌ها باشد.
تعریف جشنواره از منظر بین‌المللی
پرسش بعدی در مورد تعریف رئیس و دبیر جشنواره تئاتر فجر از وجه بین‌المللی آن بود که شهرام کرمی در این خصوص گفت: یکی از تحولات جشنواره می‌تواند در همین بخش باشد و واقعیت این است که هنوز نتوانسته‌ایم در این خصوص کار خاصی انجام دهیم. به عنوان مثال برگزاری بازار تئاتر در دوره بیست و هشتم که با ایده‌پردازی آقای محمد اطبایی انجام شد یکی از مواردی بود که می‌توانست این بخش از جشنواره را پربار کند و امیدوارم به راهکاری برسیم که با اقدامی عملی به این مهم دست یابیم.
نادر برهانی‌مرند نیز در این خصوص گفت: تا وقتی کمپانی‌های خصوصی به معنای درست کلمه در کشور ما شکل نگیرند این مشکلات را خواهیم داشت. یک شکل صد در صد دولتی نمی‌تواند به این مهم نائل آید و تا زمانی که بخش خصوصی را به عنوان بخشی که در مسائل اقتصادی مبتکرتر است به رسمیت نشناسیم نمی‌توانیم کاری از پیش ببریم. اگر در حال فکر کردن به چشم‌انداز جشنواره تئاتر فجر هستیم باید به این بخش نیز بیاندیشیم. ما نمی‌توانیم از این دایره بسته بدون توجه به کمپانی‌ها رها شویم. جشنواره تئاتر فجر هم اگر به تعالی بخش بین‌الملل خود فکر می‌کند باید این نکته را مد نظر داشته باشد.
جشنواره توانسته است به هویت ایرانی- اسلامی نزدیک شود؟
شهرام کرمی در پاسخ به این سوال که آیا جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر توانسته است به هویت ایرانی- اسلامی قید شده در چشم‌انداز آن نزدیک شود یا خیر، گفت: مهم‌ترین هدف جشنواره در راستایِ فرهنگِ جامعه بودن است و در پاسخ به این که جشنواره چقدر توانسته است چنین هویتی را تثبیت کند باید بگوییم این رویداد اساسا با این هدف برگزار می‌شود. ما با ماهیت جشنواره مشکلی نداریم و دچار سردرگمی در تعریف نیستیم و انتقادات بیشتر به شیوه برگزاری آن است و این تنها نگرانی شما نیست و نگرانی ما هم که این سو هستیم همین است. برای این که مشخص و واضح شود که ما باید چگونه گام برداریم باید بدانیم که در طول این سال‌ها همواره مطالباتی داشته‌ایم و تحلیل‌هایی هم کرده‌ایم، اما اگر کسی خواسته است گامی بردارد یا حرکتش جدید بوده است و گروه زیادی آن را نپذیرفته‌اند یا مفید و سازنده نبوده است. بیشترین انتقادات نیز در شیوه برگزاری به بخش انتخاب آثار نمایشی مربوط است و بعضی‌ها می‌گویند چرا باید در دایره‌ای بسته، در ۲۰ سال گذشته، همواره تعداد مشخصی در این انتخاب‌ها دخیل باشند؟
او ادامه داد: به نظرم در حوزه اجرایی برای هویت‌سازی جشنواره همواره باید الویت‌هایی را از لحاظ موضوعی برای خود تعیین کنیم. یکی از سوالات این است که آیا هر اثری می‌تواند در جشنواره تئاتر فجر حضور داشته باشد؟ و آیا ما این تعریف را ایجاد کرده‌ایم که آثاری با یک هویت روشن در جشنواره شرکت کنند؟ اصرار من به شخصه این است که بر نمایشنامه‌های ایرانی تاکید کنیم. هر چند نادر برهانی‌مرند می‌تواند شهادت دهد که من به عنوان رئیس جشنواره در هیچ بخشی از کار او دخالت نکرده‌ام. احساس می‌کنم در این حوزه هیچ الگویی تدوین نشده است و دچار خلا هستیم. جشنواره نیاز دارد که در این حوزه برای ایجاد هویت به تعریفی جامع برسد و امیدوارم این اتفاق در تدوین فراخوان جشنواره سی و هشتم رخ دهد.
نادر برهانی‌مرند نیز در پاسخ به این سوال گفت: فراموش نکنیم جشنواره تئاتر فجر یک جشنواره است و نباید از آن بیش از این توقع داشت. در حالی که به چیزی تبدیل شده است که همه از آن متوقع هستند. هویت باید در قلم نویسنده و در کارگردانی یک کارگردان بروز و ظهور پیدا کند. درست است که انتخاب‌ها، تم و اهداف جشنواره می‌تواند در روند کار تاثیرگذار باشد، اما این را باید از اداره کل هنر‌های نمایشی پرسید نه از جشنواره. من منکر این نیستم که جشنواره باید خط‌مشی مشخص داشته باشد، اما توقعات کلان از جشنواره داشتن آن را به چیزی جز جشنواره تبدیل می‌کند.
لزوم تهیه آرشیو
نادر برهانی‌مرند در خصوص لزوم تهیه آرشیو برای جشنواره تئاتر فجر گفت: وقتی من وارد شدم جز مکتوبات چیزی موجود نبود. ما آیینه تمام‌نمایی در این حوزه نداریم و واقعیتش این است که مشکل بودجه داریم و در این فضای منقبض اقتصادی باید ۲۰۰، ۳۰۰ میلیون تومان برای انجام چنین کاری صرف کنیم.
شهرام کرمی نیز تصریح کرد: گزارش کامل جشنواره سی و هفتم در راستای شفاف‌سازی تنظیم شده است و تمام جزئیات از جمله هزینه‌های آن منتشر خواهد شد و در این جا تنها به بخش کوچکی اشاره می‌کنم که به نسبت سال قبل ۱۵ درصد افزایش هزینه داشته است.
سلسله نشست‌های «آسیب‌شناسی جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر» در سه روز پنجشنبه، جمعه و شنبه ۱۹، ۲۰ و ۲۱ اردیبهشت ۹۸ به دبیری مهرداد رایانی‌مخصوص و مدیریت اجرایی میلاد نیک‌آبادی برگزار شد. در دو روز نخست، ۱۸ کارشناس در ذیل شش محور، هر محور سه کارشناس، به ارائه نظرات خود پرداختند و روز پایانی به گفتگو و تبادل آرا میان رئیس و دبیر سی و هفتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر، شهرام کرمی و نادر برهانی‌مرند با حاضرین گذشت.