نگاه راهبردی جشنوارۀ «کتاب سال سبک زندگی» کار روی دو جنس مخاطب است/ کتاب‌های تخصصی زیادی در حوزه بانوان نداریم
حجت‌الاسلام‌والمسلمین محی‌الدین شیخ‌الاسلامی، دبیر علمی دومین جشنوارۀ «کتاب سال سبک زندگی» با محوریت کودک و نوجوان است. وی در گفتگو با خبرنگار گروه فرهنگی توضیحاتی درباره ویژگی‌های این دوره جشنواره ارائه کرده است.
میزان- با توجه به تعدد جشنواره‌ها و جوائز متنوع در عرصۀ کتاب، چه عاملی سبب شد دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم، متولی برپایی جشنوارۀ کتاب باشد؟
شیخ الاسلام - در سال‌های اخیر، که دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم روی مسائل فرهنگی و اجتماعی متمرکز شده، تلاش کرده است با جهت‌دادن به کار‌ها و برنامه‌های در حال انجام، بخشی از مشکلات فکری و فرهنگی مردم را حل کند. یکی از این زمینه‌ها، سبک زندگی است که در نهایت به میز تخصصی سبک زندگی ارتقا یافت که هم‌اکنون در دفتر تبلیغات فعال است. رصد‌ها و کار‌های مطالعاتی دفتر، نشان داد محور اصلی در میز تخصصی سبک زندگی، مصرف کالا‌های فرهنگی و اصلاح الگوی مصرف است. بسیاری از ما در مصرف کالا‌های فرهنگی دچار مشکل هستیم و سواد مصرف کالا‌های فرهنگی را نداریم و در گزینش و استفاده از کالا‌های فرهنگی دچار ضعف هستیم. کالا‌های فرهنگی ۹ گروه را شامل می‌شوند: کالا‌های مکتوب (اعم از کتاب و نشریه و ...)، رسانه‌ای، فضای مجازی (با تمرکز بر شبکه‌های تلفن همراه)، سرگرمی و اسباب‌بازی، هنری، طراحی و مد، ورزشی، مذهبی و کالا‌های مرتبط با میراث فرهنگی. متأسفانه در سبد خانوار مردم، تعادل و طراحی خوبی برای استفاده از کالا‌های فرهنگی انجام نداده‌ایم به عنوان مثال، کتاب به‌عنوان کالایی فرهنگی، سهم زیادی در سبد خانوار ندارد.
دفتر تبلیغات اسلامی حوزه، سابقه‌ای طولانی در کالا‌های مکتوب و به‌ویژه کتاب دارد (حدود ۴۰ سال فعالیت، از سال ۱۳۵۸ تاکنون) و در این‌زمینه صاحب‌نظر است و از طرفی با داشتن دو انتشارات مهم «بوستان کتاب و پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی» که معمولاً هرساله یکی از انتشارات برتر انتخاب می‌شود، برای حل مسائل که مصرف کالای فرهنگی است، چهار نوع فعالیت پژوهشی، آموزشی ترویجی، تعاملی و ساختاری را پیشنهاد داده است. علاوه بر این، کار کتاب سبک زندگی را رصد کردیم و متوجه شدیم این جشنواره تاکنون برگزار نشده است؛ لذا با توجه به اینکه کار جشنواره‌ای به‌ویژه در حوزۀ کتاب، دارای جنبه‌های متفاوتی بوده و کار تخصصی دفتر نیز در حوزۀ کتاب است و با چهار فعالیت دفتر، تناسب و نقطۀ اشتراک دارد، به‌نوعی پایه‌گذار این جشنواره بوده‌ایم. جشنواره اول ما کاملاً اختصاصی در حوزۀ سبک زندگی بود و هرچه پیش می‌رود، فعالان حوزۀ کتاب سبک زندگی، اقبال بیشتری به این نوع کار نشان داده‌اند.
میزان-امسال، این جشنواره به کتاب‌های کودک و نوجوان اختصاص یافته است. علت این انتخاب چه بوده است و آیا در جشنواره‌های آینده، موضوع کودک و نوجوان ادامه خواهد یافت یا رویکرد متفاوتی خواهد داشت؟
شیخ الاسلام - سال گذشته نیز امکان انجام این کار وجود داشت؛ اما به دو جهت انجام ندادیم: اول اینکه، حوزه کودک و نوجوان کاملاً تخصصی بوده و نیاز به داوری خاص و جمع‌آوری آثار مشخصی دارد و اگر برگزار می‌شد، باید مراسم اختتامیه آن را جداگانه برگزار می‌کردیم و دوم اینکه، در جشنواره سال گذشته، انتظار این همه استقبال و ارسال بیش از ۱۰۰۰ جلد کتاب به دفتر جشنواره را نداشتیم و با اینکه در بین کتاب‌های ارسالی، موضوعات کودک و نوجوان هم وجود داشت؛ ولی با درنظرگرفتن اکثریت موضوعات عمومی و تخصصی سبک زندگی، تصمیم گرفته شد اختصاصاً به آن‌ها پرداخته شود و حوزه کودک و نوجوان به امسال موکول شد.
نگاه راهبردی ما در مسئله سبک زندگی این است که روی دو جنس مخاطب کار شود: بانوان (مادران و دختران و همسران) و کودکان و نوجوانان.
بانوان به این‌دلیل که از قدیم‌الایام حتی در دوران مردسالاری، جهت‌گیری‌های سبک زندگی ایرانی را شکل داده‌اند و در لایه‌های اجتماعی، تعین‌کننده و نقش‌دهنده سبک زندگی ما هستند. البته در این بین، دختران به دلیل داشتن سهم مؤثرتر و بیشتر، برای ما حائز اهمیت هستند.
کودکان و نوجوانان هم از این حیث که قابل تغییرند، اهمیت زیادی دارند، چون جوانی را که به نیمه دوم جوانی رسیده، نمی‌توانیم تغییر دهیم. سرمایه‌گذاری روی جوانان، اشتباهی استراتژیک است؛ حتی اگر قرار باشد کسی زندگی والدین را تغییر دهد، باز این کودکان هستند. پس با سرمایه‌گذاری روی کودکان می‌شود تغییرات جزیی در سبک زندگی بزرگتر‌ها نیز ایجاد کرد.
البته استثنا همیشه وجود دارد. اگر بخواهیم عوامل موثر در سبک زندگی را بررسی کنیم، باید سراغ کتاب‌های سبک زندگی بانوان برویم و اگر بخواهیم به عوامل قابل تغییر بپردازیم، باید به سراغ کتاب کودک و نوجوان رفت. متاسفانه ما کتاب‌های تخصصی زیادی در حوزه بانوان نداریم، چه برسد به موضوعات سبک زندگی در این حوزه؛ اما کتاب در حوزه کودک و نوجوان بیشتر است و با توجه به نگاه راهبردی دفتر و کار روی سبک زندگی آن‌ها می‌توان بر سبک زندگیشان تأثیر گذاشت و تغییر ایجاد کرد. ضمناً باور این است که هدف اصلی تهاجم فرهنگی دشمنان، کودکان و نوجوانان هستند و در حال‌‌حاضر، خیلی از کتاب‌های این حوزه، مروج مفاهیم غیراسلامی و یا غیراسلامی ایرانی است و اصلاح این روند، دغدغه بیشتر مسئولان است.
به احتمال زیاد در سال آینده، سراغ موضوع بانوان می‌رویم و با تغییراتی جزیی در جشنواره، به مقاله‌های علمی یا پژوهشی یا دیگر اقلام فرهنگی همچون انیمیشن می‌پردازیم.
میزان-از این جشنواره چه انتظاری می‌رود؟ یا بهتر بپرسم چه اتفاقی باید رخ دهد تا بگوییم جشنواره به هدف خود رسیده است؟
شیخ الاسلام - ما جشنواره را برای ۴ کارکرد اصلی در نظر گرفته‌ایم: کارکرد تبلیغی‌ترویجی، مانورتبلیغاتی، فضاسازی گفتمانی و ایجاد توجه اجتماعی. یعنی در حقیقت، تشویق و تمجید کسانی که در این حوزه فعالیت می‌کنند و کاری جدی در پاسخ به بیانات رهبر معظم انقلاب (دام عزه‌العالی) در سال ۱۳۹۱ که فرمودند: باید در حوزه سبک زندگی کار شود. این، مهم‌ترین مسئله‌ای است که ما دنبال می‌کنیم و دوست داریم که شبکه فعال سبک زندگی در فضای کسانی که در این حوزه، فعالیت دارند، پدید آید.
اهداف ما در جشنواره، تبلیغی و ترویجی و کار تعاملی است تا در فضای کتاب سبک زندگی موج ایجاد کند و فعالان این عرصه بررسی شوند. حتی دبیر اجرایی جشنواره امسال، شخصی انتخاب شده است که سابقه‌ای معلوم و تعریف‌شده در این عرصه داشته است.
داشتن ویژگی‌های پژوهشی از دیگر اهداف ماست که در فرم‌های داوری نیز این موضوع لحاظ شده است و هدف چهارم کار آموزشی است ضمن اینکه ما به هر حال در برندساز جشنواره هستیم و امیدواریم این جشنواره هرساله با استقبال بیشتری روبه‌رو شود، برند شود و کم‌کم به عنوان ویژگی شناخته شود.
میزان-مهم‌ترین محور‌هایی که در بررسی و داوری آثار مورد توجه شماست چه مواردی است و این محور‌ها بر چه اساسی ارزیابی می‌شود؟
شیخ الاسلام - در حوزه سبک زندگی اسلامی‌ایرانی هنوز تئوری تعریف شده‌ای، نداریم. بنابراین، اینکه بگوییم داوری آثار رسیده به جشنواره، طبق الگوی سبک زندگی انجام می‌شود و کتاب‌های هر رده سنی (بزرگسال، جوان، کودک و بانوان) طبق معیار خاص و مشخص آن رده، سنجیده می‌شود، شعاری بیش نیست. اما آن‌هایی که در این عرصه کار می‌کنند، اذعان دارند که کار ما کاری تخصصی بوده و بیش از ۴ سال است که درباره آن، پژوهش و بررسی شده و کارشناسان ما بسیاری از مقالات این حوزه و موضوعات مرتبط با آن را خوانده و بیش از ۱۰۰۰ کتاب را در این مقوله بررسی و مطالعه کرده‌اند و به‌محض مطالعه کتابی یا اثری، می‌فهمند درباره سبک زندگی هست یا نه!
بنابراین سعی کرده‌ایم در این میز تخصصی سبک زندگی، با استفاده از نظر بیشتر کارشناسان و انجام مصاحبه‌های دقیق و مطالعات عمیق در این حوزه، ایجاد تئوری را به انجام برسانیم؛ اما باتوجه به پیچیدگی و وسیع بودن این حوزه، آنقدر اختلاف نظر در آن وجود دارد که هنوز نتوانسته‌ایم به به نقطه‌نظر مشترکی برسیم که بتوان گفت: این تئوری، ایرانی و اسلامی است.
نقطه تمرکز داوری‌ها در جشنواره امسال بر محتواست و بر اساس حداقل‌ها که همه بر آن اتفاقِ‌نظر دارند.
مثلاً قطعاً می‌دانیم نگهداری حیوانات خانگی مثل سگ که از نظر اسلامی نجس است، در سبک زندگی اسلامی ایرانی جایی ندارد و بسیاری از عنوان‌های تألیف یا ترجمه شده از سبک زندگی اسلامی ایرانی فاصله دارد و این از اسباب تعارض آموزش زندگی برای بچه‌هاست؛ چراکه در آموزش‌های رسمی می‌شنوند سگ نجس است؛ ولی در آموزش‌های غیررسمی این‌طور نیست.
برخی از همین کتاب‌ها و انیمیشن‌ها و بازی‌هاست که بچه را دچار تعارض می‌کند. بسیاری از کتاب‌های ایرانی که نوشته می‌شود گروهی از شبه‌روشنفکر‌های ما اصرار دارند که از این مسئله، قُبح‌زدایی کنند. ما می‌دانیم که هنوز هندسه معرفتی کاملی برای سبک زندگی ایرانی و اسلامی نداریم و با این جشنواره سعی می‌کنیم بر حدمشترک‌هایی متمرکز شویم که جزو سبک زندگی اسلامی ایرانی است.
میزان-با توجه به اینکه حضرتعالی سال گذشته هم در این جشنواره حضور داشته‌اید، آیا در میان آثار برگزیده سال قبل، اثر یا آثاری بوده که تحسین داوران را برانگیخته باشد؟
شیخ الاسلام - جشنواره سال گذشته بخش‌های بنیادین سبک زندگی بود؛ حتی بحث‌های کارکردی، کلان بود؛ اما در میان کتاب‌های رسیده به بخش داوری، چند کتاب خوب داشتیم که به اختصار به موضوعاتشان اشاره می‌کنم: کتاب احصاء نکات سبک زندگی از سوره مصد تألیف احمد آقاکوچکیان، کتابی کارگاهی درباره هنر باهم بودن و تعاملات ارتباطات انسانی، تألیف اخوت و در حوزه مفاهیم سبک زندگی هم کتابی از فعالی، کتاب‌های خوبی بودند.
میزان-به عنوان آخرین پرسش، آسیب‌های نگاه جشنواره‌ی به مفاهیم بنیادی فرهنگ را چه می‌دانید؟
شیخ الاسلام - ما دو نگاه به جشنواره‌ها داریم: نگاهی که به جشنواره‌ها اصالت می‌دهد و نگاهی که جشنواره را وسیله می‌داند. اگر ما بخواهیم به جشنواره اصالت دهیم، قطعاً فرهنگ لطمه می‌خورد، چون کسانی که در آن عرصه کار می‌کنند، بیش از اینکه به ارزشمندی ذاتی آن اثر توجه کنند، به‌دنبال این هستند که کتابشان توجه داوران را جلب کند. اگر نویسندگان بدانند داوران جشنواره چه کسانی‌اند، می‌دانند که بر چه موضوعاتی متمرکز شوند و چگونه بنویسند که اثرشان بابِ میل داوران باشد؛ بنابراین اگر در جشنواره، ویژگی اصیل‌بودن مطرح نشود، میزان و نحوه سیاست‌گذاری کار تبلیغاتی و رسانه‌ای ابقا خواهد شد. اینکه جشنواره را اصل بدانیم و به آن اصالت دهیم، کاری را می‌کند که داور‌ها بپسندند و اثری را خواهد داشت که می‌خواهیم در فضای فرهنگی تاثیرگذار باشد.
امیدواریم که انشاءالله جشنواره امسال، جشنواره خوبی باشد و فضا‌های رسانه‌ای نسبت به این موضوع، بیشتر توجه کنند و بستری فراهم شود تا آثار خوبی در حوزه فرهنگ‌سازی سبک زندگی، به رشته تحریر درآید.