آخرین وضعیت بیماری آنفلوانزای فوق حاد در ایران و جهان

به گزارش گروه جامعه ، سید محمود مرعشی کارشناس بیماری‌های پرندگان سازمان حفاظت محیط زیست در یادداشتی نوشت : این بیماری تلفات محدود و اندکی در پرندگان وحشی ایجاد کرد تا تفکرات جهانی در خصوص نقش حیات وحش و مصون بودن آن از بیماری را مخدوش کند.

در همه گیری نخست کشور، ایران نیز با توجه به اینکه در مسیر اصلی مهاجرتی پرندگان در مسیر اورآسیا و آسیا آفریقا قرار داشت از گزند بیماری در امان نبود و در سال ۱۳۸۵ نخستین کانون بیماری در حیات وحش ایران در تالاب انزلی در استان گیلان مشاهده شد که قریب به ۵۰۰ عدد از پرندگان مهاجر در اثر آن تلف شدند. بیشترین تلفات در آن سال مختص به گونه در معرض خطر و حمایت شده قوی فریادکش بود که اهمیت بیماری از نظر توانایی آسیب به تنوع زیستی و حیات وحش کشور را بیش از پیش گوشزد می‌کرد.

در پاندمی نخست ۶۵ کشور جهان بیماری را گزارش کردند که نقش حیات وحش و پرندگان مهاجر در انتشار ویروس عامل بیماری به سراسر جهان قابل انکار نیست ولیکن بیشترین کانون‌های حیات وحش در سال‌های ۲۰۰۴ تا ۲۰۰۶ مشاهده شد این در حالی بود که ویروس این بیماری تا سال‌های طولانی یعنی تا سال ۲۰۱۲ از مزارع پرورش طیور صنعتی و سنتی و همچنین طیور بومی و روستایی منجر به ایجاد تلفات می‌گردید. با بررسی اپیدمیولوژیک کانون‌های بیماری در بازه زمانی ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۲، پرندگان وحشی مهاجر کمترین نقش را در جابجایی و انتقال ویروس بر عهده داشتند و عوامل دیگری نظیر جابجایی و نقل و انتقال طیور روستایی و همچنین بازار‌های سنتی خرید و فروش پرندگان، سطح پایین امنیت زیستی در مرغداری‌های صنعتی و همچنین نقل و انتقال صنایع وابسته خوراک نظیر ذرت، سویا، .. و محصولات تولیدی وابسته، نظیر تخم مرغ، گوشت مرغ، انواع آلایش مرغ، کود مرغی و .. نقش بسیار پر رنگی در ماندگاری ویروس در طبیعت و همچنین در چرخه صنعت طیور داشت.

لازم به توضیح است در همه گیری مذکور تعداد چهار سروتیپ از سراسر جهان گزارش گردید که سروتیپ H۵N۱ از حیات وحش جدا شد و بیشترین درگیری سال‌های بعد در طیور صنعتی و روستایی نیز همین سروتیپ بود.

و، اما پاندمی دوم:

مهم‌ترین سروتیپ در پاندمی دوم H۵N۸ بود که برای نخستین بار در سال ۲۰۱۳ از مزارع پرورش اردک در کشور چین گزارش شد و طی سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷ بیشترن فعالیت ویروس در سرتاسر جهان بود که در برخی کشور‌ها نظیر کره جنوبی و ایران صنعت طیور را نیز با مشکلی جدی مواجه کرد.

در این پاندمی ۶۸ کشور جهان ویروس را گزارش کردند ولیکن تعداد سروتیپ‌های گزارش شده افزایش چشمگیری نسبت به پاندمی نخست داشت. تا کنون ۱۲ سروتیپ به شرح ذیل از سراسر جهان گزارش شده است.

مقایسه تعداد سروتیپ‌ها در دوپاندمی اخیر بی شک گویای این واقعیت است که ویروس عامل بیماری آنفلوانزای فوق حاد طی سال‌های اخیر با ایجاد موتاسیون‌های فراوان و حفظ ژن‌های جهش یافته مفید، توانایی‌هایی بیش از پیش حاصل کرده و یکی از این توانایی‌های به دست آمده در سال‌های اخیر ایجاد ضایعه در سلول‌های ارگان‌های حیاتی پرندگان وحشی خصوصا اردک سانان بوده است.

فراموش نکنیم که تا حدود ۱۵ سال قبل تصور محققین و دانشمندان این حوزه بر این بود که اردک سانان وحشی صرفاً مخزن ویروس هستند و ویروس قادر به ایجاد ضایعات و علایم بیماری در آن‌ها نیست ولیکن طی این چند سال و با گزارش کانون‌های متعدد بیماری و تلفات وسیع در حیات وحش این ذهنیت به کل مردود شده است.

وضعیت کشور ایران در پاندمی دوم:

نخستین گزارش از سروتیپ‌های سهیم در پاندمی اخیر مریوط به آذر ماه ۱۳۹۵ یعنی ۱۰ سال پس از کانون تالاب انزلی، این بار در استان مازندران رخ داد و عامل بیماری از کشیم‌ها و اردک‌های کاکلی تلف شده در پناهگاه حیات وحش میانکاله گزارش شد. عامل این بیماری توسط سازمان دامپزشکی کشور، سروتیپ H۵N۸ عنوان شد و گزارش آن به سازمان جهانی بهداشت دام OIE ارائه شد.

این ویروس در روز‌های بعد از سایر زیستگاه‌های پرندگان مهاجر نظیر تالاب میقان اراک، تالاب مره قم و آب بندان‌های استان گیلان و همچنین پناهگاه حیات وحش فریدونکنار گزارش شد و بیشترین تلفات را در همه گیری سال ۹۵ در جمعیت غاز‌های خاکستری مهاجر به تالاب میقان اراک شاهد بودیم که قریب به ۲۸۰۰ عدد از آن‌ها در اثر ابتلا به این ویروس و درگیری بافت عصبی خصوصا مغز دچار فلجی و عدم تعادل در پرواز و نهایتا مرگ می‌شدند.

در این سال مرغداری‌هایی که عموما از سطح امنیت زیستی و همچنین امنیت قرنطینه‌ای پایینی برخوردار بودند درگیر بیماری شدند و این ویروس که به احتمال فراوان با حیات وحش و پرندگان مهاجر آبزی وارد کشور شده بود متعاقب مشکلات ذکر شده به مزارع صنعتی و همچنین طیور بومی انتقال یافت و تا ماه‌ها پس از برگشت پرندگان مهاجر در بهمن واسفند ماه همان سال ما شاهد وقوع رخداد‌های متعدد بیماری در سطح کشور بودیم.

ولی همیشه این آسیب صرفا از جانب حیات وحش به پرندگان صنعتی و بومی وارد نمی‌شود و متعاقب درگیری مزارع صنعتی و طیور روستایی و مرگ و میر وسیع در آن‌ها و دفن غیر اصولی و غیر بهداشتی لاشه آن‌ها و همچنین متعاقب تغذیه پرندگان لاشه خواری نظیر عقاب ها، دال ها، سارگپه، دلیجه، کلاغ و ... تعداد زیادی از جمعیت پرندگان وحشی از خانواده پرندگان شکاری (شاهین سانان) و همچنین لاشه خوار‌هایی نظیر کلاغ و زاغی و .. تلف خواهند شد.

آن چنان که در سال ۹۵ گزارش‌های متعددی از درگیری پرندگان لاشه خوار در استان‌های اصفهان و چهارمحال بختیاری ارسال شد. لازم به یاد آوری است این دو استان علیرغم وجود چندین زیستگاه مهم پرندگان مهاجر نظیر تالاب چغاخور، تالاب گندمان و اکوسیستم رودخانه زاینده رود، هیچ گونه بیماری در پرندگان مهاجر مشاهده نشده بود و از طرفی هم با نگاهی به آمار‌های ارائه شده توسط سازمان دامپزشکی و وزارت جهاد کشاورزی، بیشترین مزارع غیر مجاز و نیمه صنعتی پرورش طیور نظیر مزارع بوقلمون و طیور رنگی (مرغ و خروس محلی) در استان اصفهان وجود دارد که بعضا این مزارع هیچ گونه مجوزی از وزارت جهاد کشاورزی و سازمان دامپزشکی و هیچ ارگان دیگری نداشته و گا‌ها متعاقب شیوع بیماری و بروز تلفات لاشه‌های آن‌ها به صورت غیر بهداشتی و بدون نظارت متولیان بهداشت در حاشیه روستا‌ها رها می‌گردند و اتفاقات ذکر شده در بالا به دنبال آن رخ داده بود.

در سال ۹۶ نیز ما شاهد افول کانون‌های حیات وحش علیرغم افزایش کانون‌های صنعتی و طیور بومی بودیم و به غیر از دو کانون دریاچه خلیج فارس تهران و پارک ملی بوجاق در استان گیلان، کانون دیگری در حیات وحش مشاهده نشد. البته دو مرکز نگهداری از حیات وحش نیز در این سال درگیر بیماری شدند که به ترتیب پارک ساعی در شهر تهران و قرنطینه پارک طبیعت باراجین قزوین بودند که با اقدامات قرنطینه‌ای مناسب و همکاری با دامپزشکی بیماری در این مراکز کنترل گردید. لازم به یادآوری است سروتیپ گزارش شده از تلفات پارک ملی بوجاق که در حدود ۹۰% اردک ارده‌ای و ۱۰% سایر گونه‌ها نظیر قو، پلیکان، فلامینگو، اردک نوک پهن، خوتکا، کاکایی و پرستوی دریایی را شامل می‌شد H۵N۶ بود که این سروتیپ نیز تا پیش از این در هیچ کانونی از قبیل: حیات وحش و صنعتی و بومی گزارش نشده بود و با اقدامات به موقع و هماهنگ محیط زیست و دامپزشکی و ایجاد قرنطینه مناسب، خوشبختانه بیماری در همان کانون اولیه کنترل شد.

در سال ۹۷ و تا به امروز که دوماه از فصل پاییز را سپری کرده ایم خوشبختانه هیچگونه تلفاتی در حیات وحش کشور گزارش نشده و تنها کانون امسال متعلق به مرکز نگهداری حیات وحش پردیسان بوده ولیکن در این مرکز نیز بیماری از یک قطعه غاز اهلی تحویلی از جانب شهروندان تهرانی گزارش شده و هیچ پرنده وحشی در این مرکز و سایر مراکز و زیستگاه‌های مهم پرندگان آبزی سراسر کشور مبتلا به بیماری مذکور گزارش نشده است. این در حالیست که پایش‌ها در سال جاری به مراتب قوی‌تر و منظم‌تر از سال‌های قبل در جریان است و با تدابیر در نظر گرفته شده در کمیته ملی پیشگیری و کنترل آنفلوانزای فوق حاد پرندگان در حیات وحش کشور به میزبانی دفتر حیات وحش و آبزیان آب‌های داخلی، بازدید‌های ماهیانه از کلیه سایت‌های سرشماری پرندگان هر استان در حال انجام بوده و محیط بانان و کارشناسان سراسر کشور مطابق دستورالعمل‌های جاری، پایش‌ها و اقدامات لازم را انجام داده و به محض وقوع تلفات و یا علایم بیماری در پرندگان وحشی مراتب را به شبکه‌های دامپزشکی و ستاد مذکور اعلام میدارند. در موارد اخیر تلفات در حیات وحش، نظیر تلفات عقاب و سارگپه‌های سروستان استان فارس و همچنین تلفات سار در شهر بوکان آذربایجان غربی، نخستین اقدام انجام شده غربالگری در خصوص بیماری آنفلوانزای فوق حاد بود که در هر دو مورد تلفات، تست‌های آنفلوانزا منفی بود.

آخرین وضعیت بیماری در منطقه و جهان

طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت دام، آخرین وضعیت بیماری در منطقه به شرح ذیل است:

پاکستان ۱۳ نوامبر مرکز تکثیر ماکاو و باغ وحش لاهور H۵N۸
روسیه ۶ نوامبر صنعتی و روستایی H۵N۲
ویتنام ۵ نوامبر طیور روستایی H۵N۶
لائوس ۲ نوامبر طیور روستایی H۵N۱
آفریقای جنوبی ۲ نوامبر صنعتی و روستایی H۵N۸
بلغارستان ۱۷ اکتبر فارم صنعتی H۵N۸
آمریکا ۱۲ اکتبر فارم صنعتی H۷N۳
نیجریه ۳ اکتبر روستایی و صنعتی H۵N۱
آلمان ۲ اکتبر حیات وحش H۵N۶
آلمان سپتامبر روستایی H۵N۶
روسیه سپتامبر صنعتی H۵
چین سپتامبر روستایی و صنعتی H۵N۶

همچنین طبق آخرین گزارش سازمان جهانی بهداشت دام، آخرین کانون‌های بیماری در حیات وحش متعلق به سه کشور اروپایی آلمان، دانمارک و هلند است که سروتیپ H۵N۶ از هر سه کانون گزارش شده است یعنی همان سروتیپی که بهمن ماه گذشته از پرندگان مهاجر پارک ملی بوجاق در استان گیلان گزارش شد.

از تمام هم وطنان عزیز تقاضا داریم در صورت مواجهه با لاشه پرندگان وحشی در حاشیه تالاب‌ها و آبگیر‌ها و همچنین در زیستگاه‌های شهری، از هرگونه تماس و جابجایی آن خودداری کرده و مراتب را سریعا به نزدیک‌ترین شبکه دامپزشکی و یا ادارات محیط زیست با شماره تماس چهار رقمی ۱۵۴۰ اطلاع رسانی کنند.