به دنبال انتشار خبر دستگیری امام خمینی(ره)، از نخستین ساعات ۱۵ خرداد 1342 اعتراضات گسترده‌ای در قم، تهران، ورامین، مشهد و شیراز برگزار شد. ماموران نظامی كه در نقاط مركزی و حساس شهرهای قم و تهران مستقر شده بودند بر روی تظاهركنندگان آتش گشودند و فجیع‌ترین كشتار كفن‌پوشان ورامین را در تاریخ ستم‌شاهی ثبت کردند.
خبرگزاری میزان -۱۵ خرداد 1342، تجمع و راهپیمایی مردم برخی از شهرهای کشورمان در اعتراض به دستگیری امام خمینی (ره) تظاهرات در قم، تهران و ورامین به خشونت کشیده شد و تعدادی از مردم کشته و مجروح شدند.
دستگیری امام خمینی (ره) به‌خاطر سخنرانی در مدرسه فیضیه علیه شاه وقت ایران بود. در این سخنرانی حکومت وقت به حکومت یزید تشبیه شده بود.
امام خمینی (ره)، به‌دلیل کشته شدن جمعی از مردم، روز 15 خرداد 1342 را برای همیشه عزای عمومی اعلام کرد از این‌رو ۱۵ خرداد در تقویم جمهوری اسلامی ایران تعطیل رسمی است.
قیام خونین یوم‌الله پانزدهم خرداد، سرآغاز پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ماه ۱۳۵۷ بود که باعث تسریع در روند شکل‌گیری مبارزات و سرانجام پیروزی انقلاب اسلامی شد.
قیام حضرت امام خمینی «رحمةالله علیه» علیه لایحه ننگین و استعماری کاپیتولاسیون بخش مهمی از مبارزات نهضت بزرگ ایشان، علیه استبداد و استعمار، ظلم و طاغوت نظام سلطه بود که در بهمن ۵۷ با نثار جان، تعداد کثیری از مردم شهیدپرور ایران اسلامی به ثمر نشست و میوه جمهوری اسلامی ایران را به بار آورد.
حضرت امام خمینی «رحمةالله علیه» حقیقتی همیشه جاودان و خاموش‌نشدنی است که با هدایت‌های داهیانه خود در نهضت الهی‌اش پایه‌گذار نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران و معمار کبیر انقلاب اسلامی شد به طوری که به فرموده مقام معظم رهبری «مدظله‌العالی» «این انقلاب بی نام خمینی «رحمةالله علیه» در هیچ‌کجای جهان شناخته شده نیست.»
انگیزه و اهداف قیام ۱۵ خرداد
اجرای قوانین اسلام در همه حوزه‌ها، از انگیزه‌های اصولی نیروهای مذهبی محسوب می‌شد، اما با توجه به تخطی رژیم از حدود الهی و عدم اجرای احكام اسلام، امر به معروف و نهی‌از منكر، دفاع از ارزشها و سنت‌های اسلامی، مقابله با برنامه‌های استعماری آمریكا و اسرائیل، مبارزه با حاكمیت و گسترش فرهنگ غربی كه منافی با فرهنگ اسلامی بود، از انگیزه‌های نسل جدید روحانیت (روحانیونی كه روحیه مبارزه‌جویی داشتند)، برای ورود به عرصه سیاسی کشور و وقوع قیام۱۵خرداد به شمار می‌رفت.
انگیزه دیگر امام، مبارزه با صهیونیسم جهانی و عوامل داخلی آنها و صیانت از احكام اسلام و قرآن و حفاظت از استقلال كشور و جلوگیری از نفوذ فرقه بهائیت(ساخته دست استعمار) بود.
هدف اصلی امام از این قیام، حاكمیت قوانین اسلام و اجرای شریعت اسلامی، قطع وابستگی كشور از كشورهای استعماری آمریكا و اسرائیل و براندازی اصل نظام شاهنشاهی و جایگزینی حكومت اسلامی بود.
پس از تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و طرح ششگانه اصول «انقلاب سفید» كه باعث اعتراض عمومی مردم و نیروهای مذهبی شد، شاه برای خاموش كردن صدای معترضین به مدرسه فیضیه قم حمله كرد؛ که این واقعه خونین و مجموعه حوادث بعد از آن مانند دستگیری طلاب و اعزام آنان به سربازی باعث خشم مردم شد. وقوع این حوادث همزمان با فرا رسیدن ماه محرم سال ۱۳۴۲ بود و بهترین فرصت برای افشای چهره واقعی رژیم پهلوی بود.
ساواك كه از جایگاه ویژه این ماه اطلاع داشت، بسیاری از وعاظ را احضار و آنان را ملزم كرد كه در محافل و مجالس ۱- علیه شاه سخن نگویند، ۲- علیه اسرائیل مطلبی گفته نشود و ۳- مرتب به مردم نگویید كه اسلام در خطر است. اما، امام خمینی(ره) در طی نشستی با علما و مراجع قم پیشنهاد كرد كه در روز عاشورا هر یك از آنها برای مردم و عزاداران حسینی سخنرانی كرده و به افشای چهره واقعی رژیم بپردازند؛ و خود امام نیز علی‌رغم تهدید رژیم، در ۱۳ خرداد ۱۳۴۲ به ایراد سخنرانی در مدرسه فیضیه پرداخت و شدید‌ترین حملات خود را متوجه شخص شاه، آمریكا و اسرائیل نمود و آنها را عامل بدبختی مملكت دانست. به دنبال سخنان كوبنده و افشاگرانه امام دو روز بعد در سحرگاه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، امام به دستور شاه در منزل مسكونی خود در قم دستگیر و به تهران منتقل شدند. وی را ابتدا در یك سلول انفرادی زندانی و سپس به یك پادگان نظامی منتقل نمودند.
به دنبال انتشار خبر دستگیری امام(ره)، از نخستین ساعات روز ۱۵ خرداد اعتراضات گسترده‌ای در قم، تهران، ورامین، مشهد و شیراز برگزار شد كه با شعارهایی بر ضد شاه و در طرفداری از امام همراه بود. ماموران نظامی كه در نقاط مركزی و حساس شهرهای قم و تهران مستقر شده بودند بر روی تظاهر كنندگان آتش گشودند؛ كه فیجیع‌ترین حادثه، مربوط به كشتار كفن پوشان ورامین بود كه در پشتیبانی از امام راهی تهران شده بودند و ماموران نظامی در سر پل باقرآباد با آنها رو به رو شده و با سلاح‌های نظامی آنان را قتل عام كردند. در پی این حادثه هزاران نفر از مردم، در شهرهای مختلف كشته و زخمی شدند.
در واقع می‌توان این قیام را حركتی خودجوش و مردمی دانست؛ یعنی شركت افراد بدون توجه به نوع شغل، تحصیلات، سن، وابستگی گروهی و هرگونه موقعیت اجتماعی و صرفاً بر اساس یك شعار و یك هدف مشترك؛ كه هیچ كدام از این گروهها برای پانزده خرداد برنامه‌ریزی خاصی نداشتند.
بلکه با وجود بستر و زمینه‌های قبلی آن، و در حمایت از رهبری امام، این قیام به اوج خود رسید و اغلب شهرهای ایران را فراگرفت.
هر چند كه این قیام توسط عمال شاه و ساواك، از طریق نظامی و به طور موقت سركوب شد ولی، دارای نتایج و دستاوردهای مهمی بود كه در نهایت منجر به پیروزی انقلاب اسلامی گردید.
قیام ۱۵ خرداد با یك سری ویژگی‌های خاص همانند: فراگیری نهضت و حضور همه گروها و قشرها و طبقات مختلف در روند مبارزه، مذهبی بودن مبارزه و حضور مؤثر نیروهای مذهبی، پیروی از مبانی دین اسلام، پیروی از امام به عنوان مرجع تقلید و رهبر سیاسی مردم، قاطعیت و اخلاص امام و بیگانه ستیزی و عوامل دیگری كه باعث شد این قیام تأثیرات عمیقی بر ساختار سیاسی و اجتماعی ایران داشته باشد.
به طور خلاصه بعضی از مهمترین پیامدهای این قیام عبارت بودند از:
۱- آشكار شدن قدرت مذهب به وسیله بسیج گسترده مردمی و مقاومت در مقابل برنامه‌های نامشروع شاه؛
۲-احساس ضرورت تشكل برای ادامه مبارزه؛
۳- رویارویی با اصل نظام شاهنشاهی در حالیكه جنبش‌ها و قیامهای پیشین دارای این ویژگی نبودند؛
۴- افشای چهره ریاكارانه و منافقانه شاه و روشن شدن ماهیت رژیم وی برای مردم؛
۵- عدم وابستگی به قدرتهای خارجی (بیگانه ستیزی) و بی اعتبار شدن شرق و غرب و پایه‌گذاری اصل نه شرقی و نه غربی به دلیل موضع‌گیری‌های منفی آمریكا و شوروی در مقابل این قیام مردم؛
۶- افزایش رشد و آگاهی توده‌های مردم و تداوم مبارزات سیاسی آنها؛
۷- افزایش رشد تحول در حوزه‌ها و حضور روحانیت و مردم در عرصه سیاست كشور؛
۸- جایگاه مرجعیت و رهبری امام خمینی (ره) با تأیید مراجع و علما و حمایت و پشتیبانی مردم؛
۹- تبیین نظریه ولایت فقیه به عنوان نظام حكومتی جایگزین رژیم شاه توسط امام خمینی (ره)؛
۱۰- فرو پاشی تز جدایی دین از سیاست و افشای خطر صهیونیسم، پیوند میان مردم و روحانیت و عواملی بسیار دیگری كه می‌توان به انها اشاره كرد.
قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ هر چند ظاهرا یك یا چند روز طول کشید، اما به دلیل انگیزه‌های الهی به عنوان مبداء انقلاب اسلامی و منشاء تحولات وسیع داخلی و بین‌المللی شد، به گونه‌ای كه امام در این باره فرمودند: «۱۵ خرداد از خاطره‌ها محو نخواهد شد و باید در سالروز آن، هر چه بیشتر آن را زنده نگه داشت، پانزده خرداد كه مصادف با دوازدهم محرم بود؛ سند زنده مخالفت شجاعانۀ ملت ایران در مقابل استبداد عمال اجانب و استعمار چپ و راست بود».
