ریزش متروپل و چند انتقاد به بلندمرتبه سازی و توسعه عمودی

خبرگزاری میزان- محمد منان رئیسی در یادداشتی نوشت: بار دیگر یک ساختمان بلند مرتبه در ایران فرو ریخت و بحث درباره قاصر و مقصر و مسائلی نظیر لزوم رعایت ایمنی و مقررات ملی ساختمان و …، بحث داغ روز شده است.

نگارنده ضمن عرض تسلیت به ویژه به مردم شریف آبادان و بازماندگان این حادثه تلخ، ترجیح می دهد به جای آنکه به روش مرسوم، بحث را به مسائل دست دومی نظیر لزوم رعایت ایمنی و مسائل فنی در بلند مرتبه ها تقلیل دهد، موضوع را از یک پله عقبتر محل بحث قرار دهد. آن طور که در برخی مجامع علمی و همچنین مدیریتی مطرح است، دلیل اصلی ترویج توسعه عمودی و بلند مرتبه سازی، محدودیت زمین و لزوم صرفه جویی در مصرف زمین با رویکردی اقتصادی و مقرون به صرفه است.

این نگاه، که نگاهی وارداتی و برگرفته از تمدن معاصر غرب است را می توان برای اولین بار در مقالات و یادداشت های منتشر شده در مجله آرشیتکت (اولین و تنها مجله تخصصی معماری و شهرسازی در اوایل دوره پهلوی دوم) مشاهده نمود.

حدود 80 سال پیش، اژدری در مقاله ای در این مجله، مدیران، سرمایه گذاران و حرفه ورزان را با این عبارات، توصیه به جایگزینی توسعه عمودی در مقابل توسعه افقی کرد: "راه حلی که آنها (کشورهای غربی) برای مسکن دادن اشخاص پیدا کردهاند از هر حیث، «مقرون به صرفهتر» است. به این معنی که از ساختمانهای بزرگ دارای چندین طبقه و هر طبقه دارای چندین آپارتمان و یا اتاقهای متعدد استفاده میشود.

اینجانب نظر سرمایهدارن کشور را به این موضوع جلب میکنم که با اجرای چنین برنامهای علاوه بر آنکه خدمت بزرگی به مردم بی خانمان ایران خواهند کرد از سرمایه خود نیز استفاده مشروع و مطمئنی خواهند برد".

چند سال بعد، با تصویب قوانینی نظیر قانون تملک آپارتمانها در سال ۱۳۴۳ برای تشویق احداث ساختمانهای بلند، این رویکرد رسما صورت قانونی پیدا کرد و متاسفانه تا به امروز که بیش از چهل سال از انقلاب اسلامی سپری شده است نیز همچنان، رویکرد غالب شهرسازی در ایران اسلامی است.

به نظر می‌رسد آنچه که سبب توجیه اولیه این رویکرد شده بود و هنوز هم به همان توجیه استناد می شود، مقرون به صرفه بودن آن در مقایسه با رویکرد توسعه افقی باتوجه به محدودیت زمین است؛ گرایش به بلندمرتبه سازی و آپارتمان سازی از یک سو و گرایش به کوچک‌سازی و سلول‌سازی از سوی دیگر، البته از نظر اقتصاد سرمایه‌داری توجیه‌ دارد. زیرا وقتی وقتی ساختمان ها و خانه های سنتی و وسیع، جای خود را به آپارتمانهای کوچک امروزی می دهد، ما مجبور به هزینه های مختلفی در شهرهای امروزی می شویم که همه این هزینه ها در مجموع، به سود بنگاه ها و کارتل های اقتصادی است. مثلا در سبک زندگی آپارتمانی، اغلب برای مهمان دعوت کردن باید به رستوران مراجعه کنیم و برای پذیرایی از مهمانانمان در رستوران، هزینه پرداخت کنیم؛ و یا برای تربیت کودکانمان باید آنها را به مهد کودک ببریم و هزینه کنیم.

برای ورزش و تحرک باید به باشگاه برویم و هزینه کنیم. حتی برای محصولات ساده و اولیه غذایی و خوراکی که قبلا بسیاری از آنها در خانه های سنتی تهیه می شد باید به مغازه ها مراجعه کنیم و هزینه پرداخت کنیم.

به این ترتیب چرخ‌های نظام سرمایه‌داری به ظاهر می چرخد؛ اما در همین راستا، نگارنده در خصوص مقایسه هزینه های توسعه افقی (که الگوی رایج در سبک زندگی اسلامی ایرانی بود) در مقایسه با توسعه عمودی که الگوی رایج در سبک زندگی معاصر است، سوالاتی را به شرح زیر تقدیم می دارد

آیا برای مقایسه اقتصادی بودن توسعه افقی در مقایسه با توسعه عمودی، به جز محاسبه هزینه های مستقیم (نظیر هزینه زمین)، هزینه های غیر مستقیم نیز که بعضا تا چندین برابر هزینه های مستقیم برآورد می شوند مورد توجه دست اندر کاران قرار می گیرد یا خیر؟

حسب برخی تحقیقات علمی، یکی از هزینه های پنهان توسعه عمودی، آلودگی هوا و تاثیر ساختمان های بلند مرتبه بر انباشت آلودگی به ویژه در کلانشهرها است. اکنون به صورت سالیانه، چندین هزار نفر فقط در شهر تهران به علت آلودگی هوا جان می سپارند. هزینه حاصل از تاثیر توسعه عمودی بر انباشت الودگی هوا و افزایش مرگ و میر شهروندان در محاسبات اقتصادی طرفداران بلند مرتبه سازی جایی داشته است یا خیر؟

حسب تحقیقات متعدد علمی، آسیب های اجتماعی و جرم خیزی در مجموعه های بلند مرتبه و متراکم به مراتب بیشتر از بافت های افقی و کم تراکم است.

آیا تاکنون هزینه های حاصل از این نوع آسیب های اجتماعی (اعم از سرقت، ناامنی و …) و تاثیر بلند مرتبه سازی بر تشدید این نوع آسیبها در محاسبات اقتصادی طرفداران بلند مرتبه سازی جایی داشته است؟ هزینه های هنگفت انتظامی و قضایی آسیب های اجتماعی (اعم از هزینه گرمخانه ها و روند قضایی و نگهداری برخی مجرمان در زندان و …) در این محاسبات دیده شده است یا خیر؟

الگوی معماری ساختمان های مسکونی، تاثیرات غیر قابل انکاری بر رفتار و تربیت کودکان ما دارد. در سبک زندگی آپارتمان نشینی، کودکان ما در بسیاری از موارد با محدودیت های مختلف رفتاری مواجه هستند و برای مثال، کمترین جست و خیز آنها از سوی بزرگترها به دلیل رعایت حال همسایه ها (به ویژه طبقات پایینتر) با محدودیت و سرکوب مواجه می شود. کودکی که در چنین فضاهای محدود و قفس مانندی رشد می کند از پاسخگویی به بسیاری از نیازهای فیزیکی، روحی و روانی متناسب با سن خود محروم می شود و نتیجهی این محرومیت ها در سال های بعد و در سنین جوانی، به صورت معضلات مختلف، در رفتارهای اجتماعی آنها بروز می یابد. آیا هزینه این نوع معضلات رفتاری که بعدها در رفتار کودکان امروز (جوانان فردا) بروز می یابد در محاسبات اقتصادی آپارتمان سازی و بلند مرتبه سازی دیده شده است؟

آیا بین الگوی معماری ساختمان و افزایش تنش های خانوادگی در خانواده های امروز ایرانی (در مقایسه با خانواده های سنتی) هیچ رابطه ای وجود ندارد؟ آیا بین افزایش نرخ نزاع در بین زوجین و افزایش مستمر نرخ طلاق با الگوهای رایج معماری و شهرسازی ما هیچ نسبتی وجود ندارد؟ آیا هزینه های احتمالی این نوع نسبت ها در محاسبات اقتصادی آپارتمان سازی و توسعه عمودی دیده می شود؟

توسعه عمودی در بسیاری از موارد، انسان ها را از دریافت برخی مواهب طبیعی (نظیر دریافت نور طبیعی و …) محروم می نماید. برای مثال، سایه اندازی ساختمان های بلند بر ابنیه مجاور (که امروزه در بسیاری از خیابان ها و کوچه های تهران و دیگر کلانشهرهای ما به راحتی قابل مشاهده است) سبب می شود شهروندان در اغلب ساعات روز از امکان بهره مندی از نور طبیعی خورشید محروم باشند که این امر سبب می شود بدن آنها، نیاز طبیعی خود را به لحاظ مسائلی نظیر تامین کافی ویتامین دی و … که با دریافت نور خورشید رابطه مستقیم دارد تامین نکند و در نتیجه، طی سالهای بعد، با انواع بیماری ها و مسائل مختلف پزشکی مواجه می شوند. آیا چنین هزینه های پنهان و غیر مستقیمی در محاسبات اقتصادی ترویج دهندگان بلند مرتبه سازی جایی داشته است؟

در همین خصوص، ابهامات و سوالات متعدد دیگری نیز می توان مطرح نمود (نظیر تناقض توسعه عمودی با اصول سبک زندگی اسلامی ایرانی نظیر عدم رعایت حریم و اشراف بصری و…). اینکه با توجه به شکل گیری کلانشهرها و افزایش جمعیت و محدودیت منابع، راه حل چیست از حوصله این یادداشت کوتاه خارج است و به مجال دیگری واگذار می شود.

اما عجالتاً مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران در نظر دارد این نوع هزینه های پنهان را با انجام پژوهشی با عنوان «ارزیابی آثار و پیامدهای چندوجهی رویکرد چیره شهرسازی در شهر تهران» که به تازگی فراخوان عمومی شده است برآورد نماید تا مشخص شود که ترویج بلند مرتبه سازی و آپارتمان سازی در نظام شهرسازی ما تا چه حد مقرون به صرفه است و نسبت هزینه-فایده آن برای شهر و مدیریت شهری به چه نحو است. گرچه ضرورت داشت که این مهم چند دهه زودتر و در دوره های مدیریت شهری قبلی انجام می گرفت اما امید است با انجام این پژوهش، هزینه های پیدا و پنهان رویکرد چیره و جاری شهرسازی در نظام شهرسازی ما برآوردی دقیق و همه جانبه شود.

انتهای پیام/